Βλέποντας ένα παιδί πάντοτε το ταυτίζουμε με την χαρά, το γέλιο, το παιχνίδι και την ξεγνοιασιά. Δυστυχώς, αυτές οι θετικές λέξεις δεν ισχύουν για όλα τα παιδιά, αφού πολλά από αυτά έχουν βιώσει από πολύ νωρίς την απώλεια σημαντικών προσώπων στη ζωή τους, όπως για παράδειγμα του ενός γονέα τους. Αυτή η κατάσταση μπορεί να τραυματίσει ανεπανόρθωτα τον ψυχικό κόσμο ενός παιδιού, κυρίως αν δεν το βοηθήσουμε να διαχειριστεί σωστά το πένθος του, ακόμα και στην ενήλικη ζωή του.
Καταρχήν, η έννοια πένθος αναφέρεται στην κατάσταση κατά την οποία βρίσκεται ένα άτομο που έχει βιώσει μια απώλεια δηλαδή τον θάνατο ενός αγαπημένου του προσώπου (π.χ. πατέρας, μητέρα, αδελφός\ή, παππούς, γιαγιά, φίλος κ.τ.λ). Η αντίδραση στην απώλεια αυτή ονομάζεται θρήνος.
Για να μπορέσουμε να βοηθήσουμε ένα παιδί που πενθεί είναι πολύ σημαντικό να εξετάσουμε τι σημαίνει για αυτό ο θάνατος ή με άλλα λόγια πώς τον αντιλαμβάνεται, με βάση το ηλικιακό του επίπεδο. Σύμφωνα με έρευνες, αυτό που δεν ισχύει είναι ότι τα μικρά παιδιά δεν θρηνούν και ότι τα μεγαλύτερα παιδιά απλά στεναχωριούνται όταν χάσουν ένα σημαντικό πρόσωπο. Όταν πλέον το γνωστικό επίπεδο των παιδιών είναι ικανοποιητικό η αντίληψη του θανάτου καθώς και η διαδικασία του πένθους έχει κοινά χαρακτηριστικά με αυτά των ενηλίκων. Συγκεκριμένα σύμφωνα με την Ross (1997), από την στιγμή που ανακοινώνεται ο θάνατος ενός αγαπημένου τους προσώπου μέχρι και την αποδοχή του περνούν πέντε στάδια: άρνηση, θυμός, διαπραγμάτευση, κατάθλιψη και αποδοχή. Αξίζει να σημειωθεί ότι δεν περνάνε όλοι οι άνθρωποι από όλα τα στάδια με επιτυχία ενώ κάποιοι μάλιστα δεν φτάνουν ποτέ στην αποδοχή. Παράλληλα, τα παιδιά περνούν από αυτές τις φάσεις ανάλογα με το ηλικιακό και γνωστικό τους επίπεδο.
Από 3 μέχρι 5 ετών ένα παιδί δεν μπορεί να κατανοήσει με ακρίβεια τι σημαίνει θάνατος ούτε να εκφράσει τα συναισθήματα του με λέξεις. Εντούτοις, αισθάνεται την απουσία του ελλείποντος προσώπου καθώς και τα αρνητικά συναισθήματα των ανθρώπων του περιβάλλοντος του. Σε αυτό το ηλικιακό στάδιο ένα παιδί μπορεί να εκφράσει τη λύπη του με την εμφάνιση ψυχοσωματικών συμπτωμάτων όπως συνεχή θυμό, διαταραχές στον ύπνο, διαταραχές στη διατροφή, εντερικές και στομαχικές διαταραχές, φοβίες, πονοκεφάλους ή με την εμφάνιση συμπεριφορών της πρώιμης ανάπτυξης όπως νυχτερινή ενούρηση και πιπίλισμα του αντίχειρα. Επίσης, σε αυτές τις ηλικίες τα παιδιά δεν μπορούν να αντιληφθούν ότι ο θάνατος είναι ένα μόνιμο γεγονός και κάποιες φορές περιμένουν ότι το αγαπημένο τους πρόσωπο θα επιστρέψει.
Στη σχολική ηλικία των 6 με 12 ετών περίπου, τα παιδιά αρχίζουν να αντιλαμβάνονται ότι ο θάνατος είναι ένα μόνιμο γεγονός. Κάποιες πιθανές δυσκολίες τους που σχετίζονται με την απώλεια είναι στη σχολική τους επίδοση ή μάθηση, φοβίες, θυμός με έντονη επιθετική συμπεριφορά καθώς και διαταραχές της διάθεσης.
Προχωρώντας προς την εφηβική ηλικία, δηλαδή μέχρι 18 ετών, οι δυσκολίες των εφήβων ως αποτέλεσμα πένθους πιθανόν να είναι παρόμοιες με τα παιδιά της σχολικής ηλικίας. Κάποια παραδείγματα των δυσκολιών αυτών είναι το άγχος, ο θυμός, η αποτυχία στη σχολική επίδοση, διαρκής, έντονος θυμός και θλίψη, διατροφικές διαταραχές, απομόνωση και κάποιες φορές παραπτωματική συμπεριφορά. Οι έφηβοι καταλαβαίνουν ακριβώς τι σημαίνει θάνατος, την μονιμότητα του καθώς και τις συνέπειες του. Τις πλείστες φορές οι έφηβοι δεν εκφράζουν τα πραγματικά τους συναισθήματα για την απώλεια τους με αποτέλεσμα να απομονώνονται, να προσπαθούν να τα διαχειριστούν μόνοι τους, κάποιες φορές με λανθασμένους τρόπους ή προσποιούμενοι ότι το έχουν ξεπεράσει και είναι καλά. Υπάρχουν περιπτώσεις εφήβων που καταφεύγουν στη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών για να ανακουφιστούν από τον συναισθηματικό τους πόνο. Κάποιοι από αυτούς όταν αποφασίσουν ότι χρειάζονται ψυχολογική υποστήριξη καταφεύγουν σε φίλους ή σε άτομα του στενού οικογενειακού τους περιβάλλοντος.
Τρόποι στήριξης του παιδιού που πενθεί
- Η πρώτη φάση στήριξης ενός παιδιού που βιώνει την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου, η οποία είναι πολύ σημαντική, περιλαμβάνει την αλήθεια. Με άλλα λόγια όταν ανακοινώσουμετον θάνατο ενός ανθρώπου σε ένα παιδί λέμε πάντα την αλήθεια και αυτό είναι το κυριότερο μήνυμα που πρέπει να κρατήσουμε από αυτό το άρθρο. Σαφώς, υπάρχουν οι κατάλληλοι τρόποι ανακοίνωσης ενός τέτοιου τραυματικού γεγονότος. Για παράδειγμα, σε παιδιά προσχολικής ηλικίας τους μιλούμε κατεβαίνοντας στο ύψος τους, με ήρεμη φωνή και επιλέγοντας λέξεις που καταλαβαίνουν, σύμφωνα πάντα με την ηλικία τους, τη συναισθηματική και νοητική τους ανάπτυξη. Για τα μεγαλύτερα παιδιά χρησιμοποιούμε ευγενικές λέξεις και προσπαθούμε να τα ενθαρρύνουμε να αισθανθούν άνετα να εκφράσουν τα συναισθήματα τους και τις τυχόν ανησυχίες τους.
- Ανακοινώνουμε τον θάνατο ενός προσώπου έγκαιρα και παρέχοντας στο παιδί έγκυρες πληροφορίες. Για παράδειγμα, αποφεύγουμε να λέμε αναξιόπιστες ιστορίες όπως “ο μπαμπάς ή η μαμά έχει πάει ένα μακρινό ταξίδι”. Θα ήταν προτιμότερο να του διαβάσουμε ένα ψυχοθεραπευτικό παραμύθι και να το συζητήσουμε.
- Ανεξάρτητα από την ηλικία των παιδιών, τα διαβεβαιώνουμε ότι θα είμαστε δίπλα τους, θα τα υποστηρίζουμε συνεχώς και πάντα θα τα νοιαζόμαστε. Αφιερώστε επιπλέον χρόνο σε αυτά και δώστε τους με κάθε ευκαιρία που παρουσιάζεται να εκφράσουν τον θρήνο και την λύπη τους με δημιουργικούς τρόπους. Για παράδειγμα, ενθαρρύνετε τα να μιλήσουν, να γράψουν ή να ζωγραφίσουν τα συναισθήματα τους, να περνούν χρόνο με τους φίλους τους ή αν έχουν αϋπνίες να κοιμηθούν με αναμμένο φως. Αυτά θα τα κάνουν να αισθανθούν ασφάλεια μαζί σας.
- Αποφεύγουμε μέσα από τα λόγια και τις πράξεις μας να στέλνουμε στο παιδί το μήνυμα ότι το θέμα πένθος είναι “απαγορευμένο” θέμα προς συζήτηση και ότι είναι κάτι που πρέπει να τελειώσει. Αντιθέτως, ακούμε τα παιδιά με προσοχή αφού πρέπει να μιλήσουν για αυτό έτσι ώστε να περάσουν επιτυχώς τα 5 στάδια πένθους που έχουν προαναφερθεί και να αποδεχτούν την απώλεια.
- Στις περιπτώσεις απώλειας οι πιο συχνές ερωτήσεις αφορούν κατά πόσο είναι σε θέση ένα παιδί να παρευρεθεί στις οικογενειακές εκδηλώσεις πένθους, όπως την κηδεία, την επίσκεψη στον τάφο καθώς και τα μνημόσυνα. Η απάντηση είναι ναι εάν και εφόσον είναι προσωπική επιθυμία του παιδιού. Το παιδί πρέπει να το προετοιμάσουμε κατάλληλα εξηγώντας του απλά την κάθε τελετή καθώς και το τι θα συμβεί κατά την διάρκεια αυτής. Ωστόσο, σημαντική είναι η ηλικία του παιδιού, η σχέση του με τον θανόντα καθώς και η ψυχοσύνθεση του, όσον αφορά το να παρακολουθήσει την κηδεία ή να δει τον θανόντα.
- Διατηρήστε την ρουτίνα και την σταθερότητα στη ζωή του παιδιού. Η απώλεια συνεπάγεται με τεράστιες συναισθηματικές και πρακτικές αλλαγές στη ζωή του. Συνεπώς, ενθαρρύνετε το παιδί να συνεχίσει τις καθημερινές του δραστηριότητες, το κανονικό ωράριο του ύπνου και του φαγητού του και να καταφύγει στην άθληση, η οποία βοηθά πολύ στην μείωση του άγχους και του θυμού.
- Καλό θα ήταν να έχετε συνεχή επικοινωνία με τους εκπαιδευτικούς και τον/την σύμβουλο του σχολείου έτσι ώστε να στηρίξουν το παιδί στη μακρόχρονη διαδικασία του πένθους και να σας ενημερώνουν για τυχόν εναλλαγές στη συμπεριφορά και την επίδοση του. Επίσης, η επικοινωνία αυτή θα βοηθήσει το παιδί να διαχειριστεί τις ερωτήσεις και την περιέργεια των άλλων παιδιών για την απώλεια του.
- Αναζητήστε την βοήθεια κάποιου επαγγελματία ψυχικής υγείας είτε ψυχολόγου είτε ψυχιάτρου, αν αισθάνεστε ότι δυσκολεύεστε να βοηθήσετε το παιδί σας να διαχειριστεί το πένθος του. Επίσης, είναι σημαντικό να επισκεφτείτε ειδικό όταν τα συμπτώματα του παιδιού όπως ο θυμός, οι φοβίες, τα ξεσπάσματα και οι εναλλαγές στη συμπεριφορά του παραμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα και το καθιστούν δυσλειτουργικό στους διάφορους τομείς της ζωής του.
Τέλος, μην ξεχνάτε όλοι εσείς που έχετε χάσει ένα αγαπημένο πρόσωπο και πρέπει να βοηθήσετε ένα παιδί να το συνειδητοποιήσει και να το διαχειριστεί, να φροντίσετε πρώτα τον εαυτό σας, να μοιραστείτε τα συναισθήματα σας με ανθρώπους που μπορούν να σας στηρίξουν, να επισκεφτείτε κάποιον ειδικό ψυχολόγο, αν χρειάζεται, και να προσπαθήσετε να ξεκουράζεστε όσο μπορείτε. Μην σκεφτείτε ότι αν τα κάνετε αυτά είναι εγωισμός αλλά η πραγματική υποστήριξη που δίνετε στο παιδί σας. Βλέποντας σας να προσπαθείτε να διαχειριστείτε το πένθος σας ενεργείτε σαν πρότυπο για αυτό, έτσι ώστε να βρει τρόπους να διαχειριστεί και το δικό του.
ΔΕΣ ΚΑΙ ΑΥΤΟ: ΠΩΣ ΑΝΑΚΟΙΝΩΝΟΥΜΕ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΣΕ ΕΝΑ ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ ΠΩΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΖΟΜΑΣΤΕ ΤΑ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ ΤΟΥ;
Στέλλα Γεωργίου
Ψυχολόγος
