Πώς χρειάζεται να μιλάμε στα παιδιά για το θάνατο;

Ένα αρκετά ευαίσθητο θέμα που απασχολεί αρκετούς γονείς και όχι μόνο.Αρχικά, είναι χρήσιμο να αναφερθεί ως εισαγωγή ότι τα παιδιά είναι δυνατό να είχαν ακούσει προηγουμένως (σε άλλες περιπτώσεις) τη λέξη «θάνατος» (π.χ. από συζητήσεις μεγαλύτερων, την τηλεόραση κλπ).Λόγω του ότι δεν είχαν επαρκείς πληροφορίες για να διαμορφώσουν την εικόνα αυτής της έννοιας, το κάθε παιδί έχει τη δική του εικόνα για το θάνατο.Μια εικόνα που επηρεάζεται από τα διάφορα ακούσματα και «εικόνες» με τα οποία το παιδί έρχεται σε επαφή.

Το παιδί είναι δυνατό να θρηνήσει πριν αλλά και μετά το πένθιμο γεγονός, με ή/και χωρίς ενημέρωση του κινδύνου ή του γεγονότος.Η εικόνα του παιδιού που θρηνεί πριν το πένθιμο γεγονός δεν είναι σπάνια.Συνήθως συναντάται στις περιπτώσεις που είτε το ίδιο το παιδί είναι αντιμέτωπο με κάποιο απειλητικό νόσημα (π.χ. στην οξεία φάση) είτε κάποιο πολύ κοντινό του άτομο.Είναι σημαντικό για το παιδί (εφόσον δεν θα είναι επιβλαβές για το ίδιο) να του παρέχεται η ενημέρωση που χρειάζεται (μέχρι το σημείο που χρειάζεται), ώστε να μην προσπαθήσει να πάρει πληροφορίες για να καλύψει τα κενά των αποριών του.Στην προσπάθεια του να καλύψει τα κενά που το δημιουργούν οι απορίες, το παιδί είναι δυνατό, μέσω της προσπάθειας του να ακούσει, να λάβει λανθασμένη πληροφόρηση η οποία να συμβάλει στο να δημιουργήσει μια λανθασμένη εικόνα για την πραγματικότητα η οποία πιθανώς είναι τρομακτική για το ίδιο.

Στην περίπτωση του θανάτου κάποιου ατόμου πώς χρειάζεται να ενημερώνεται το παιδί;

Μέσα στη συναισθηματική φόρτιση του γεγονότος για τους γονείς και το παιδί, η ενημέρωση του θανάτου κάποιου συγγενικού προσώπου στο παιδί, θα επιβάρυνε συναισθηματικά τη διαδικασία (λόγω του ότι τα άτομα μέσα από τη συζήτηση έρχονται αντιμέτωπα με τα αρνητικά συναισθήματα που επιφέρει το γεγονός του θανάτου).Με βάση τη βιβλιογραφία, αυτό που «θα μπορούσε να βοηθήσει» στην ενημέρωση του παιδιού είναι οι γονείς να «αξιοποιήσουν» το γεγονός (προηγούμενου χρονολογικά) θανάτου κάποιου κατοικίδιου, ή κάποιου γνωστού ατόμου, όπου οι γονείς θα μπορούν (κάτω από – συγκριτικά – ίσωςλιγότερης συναισθηματικής φόρτισης συνθήκες) να εξηγήσουν στο παιδί την έννοια του θανάτου και να απαντήσουν σε κάθε του ερώτηση έχοντας πάντα κατά νου το αναπτυξιακό στάδιο του παιδιού, αλλά και να μην επιβαρύνουν το παιδί.Αυτό πιστεύεται ότι θα είναι «βοηθητικό» γιατί τα παιδιά θα μπορέσουν με αυτό τον τρόπο να διαμορφώσουν την εικόνα της έννοιας του θανάτου.

Οι πιο συχνές περιπτώσεις θανάτου (ως προς το χρόνο για την «προετοιμασία» των οικείων) είναι τρεις.

Η πρώτη περίπτωση αφορά τους θανάτους όπου θα μπορούσε(ως κάποιο βαθμό) να υπάρξει η προετοιμασία των οικείων για το θάνατο του αγαπημένου τους προσώπου.Αυτό παρατηρείται συνήθως στις περιπτώσεις κάποιας απειλητικής ασθένειας.Σε αυτή την περίπτωση οι γονείς θα μπορούσαν να «αξιοποιήσουν» το γεγονός των τακτικών επισκέψεων στο νοσοκομείο και της νοσηλείας για να προετοιμάσουν το παιδί για τον επικείμενο θάνατο, ώστε η «ανακοίνωση» του θανάτου να είναι συγκριτικά πιο ομαλή.Σε τέτοιες περιπτώσεις δίνεται η δυνατότητα στο παιδί να αποχαιρετήσει το αγαπημένο του πρόσωπο με τον τρόπο που το παιδί έχει την ανάγκη να το αποχαιρετήσει.

Η δεύτερη περίπτωση αφορά τα περιστατικά όπου η χρονική διάρκεια για προετοιμασία των οικείων για το θάνατο του αγαπημένου τους προσώπου είναι περιορισμένη (π.χ. σε κάποιες περιπτώσεις ρήξης ανευρύσματος).Οι γονείς μπορούν να αξιοποιήσουν το ελάχιστο χρονικό διάστημα για να προετοιμάσουν το παιδί, χωρίς να του αποκρύψουν τη σοβαρότητα της κατάστασης (το ότι δεν αναμένεται να υπάρχει χρονικό περιθώριο) με την προϋπόθεση ότι το παιδί δεν θα επιβαρυνθεί.Ακόμα σε αυτή την περίπτωση τα παιδιά ίσως έχουν την ευκαιρία να μιλήσουν με το αγαπημένο τους πρόσωπο όπου θα μπορούν να εξωτερικεύσουν ό,τι έχουν την ανάγκη να εξωτερικεύσουν προς το αγαπημένο τους πρόσωπο.Σε κάθε περίπτωση είναι πολύ σημαντικό (εφόσον το παιδί δεν θα επιβαρυνθεί) να του δοθεί η ευκαιρία να εξωτερικεύσει αυτά που νιώθει για το αγαπημένο του πρόσωπο.Η τρίτη περίπτωση αφορά τα περιστατικά όπου ο θάνατος δεν έχει κάποια προειδοποίηση όπως π.χ. σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα.

Η ανακοίνωση του θανάτου είναι πραγματικά ένα φλέγον θέμα για τους γονείς και τα παιδιά.Η ανακοίνωση του θανάτου χρειάζεται να γίνει άμεσα και σε συνθήκες ηρεμίας.

Στις περιπτώσεις όπου υπήρχε ο χρόνος για την προετοιμασία του παιδιού για τον επερχόμενο θάνατο του αγαπημένου του προσώπου ίσως να είναι βοηθητικό η ανακοίνωση του θανάτου να αποτελέσει το τέλος μιας πάρα πολύ σύντομης αναφοράς διαδοχικών γεγονότων όπως π.χ. να γίνει αναφορά στην ασθένεια, το ότι οδήγησε στις συχνές επισκέψειςστο νοσοκομείο, στις νοσηλείες, στις πιο συχνές επισκέψεις το τελευταίο διάστημα, στις μεγαλύτερης διάρκειας νοσηλείες και στο θάνατο.Στις περιπτώσεις που δεν υπήρχε η δυνατότητα προετοιμασίας του παιδιού, οι γονείς ίσως να μπορούσαν να αναφερθούν (με κατανοητή γλώσσα) πάρα πολύ σύντομα (χωρίς λεπτομέρειες) στο τι οδήγησε στο θάνατο του συγκεκριμένου ατόμου, δηλαδή να ακολουθηθεί και σε αυτή την περίπτωση η διαδοχή των γεγονότων που οδήγησαν στο θάνατο.Σε κάθε περίπτωση οι γονείς χρειάζεται να είναι προσεκτικοί στο λόγο τους έχοντας πάντα ως προτεραιότητά τους να μην επιβαρύνουν το παιδί.Για την «ορθή» ενημέρωση του θανάτου είναι χρήσιμο, εφόσον το παιδί έχει ήδη αντιληφθεί την έννοια του θανάτου από προηγούμενες συζητήσεις, οι γονείς να αποφύγουν τις φράσεις «έφυγε», «πήγε κάπου μακριά» κλπ.Στο άκουσμα τέτοιων φράσεων το παιδί μπορεί εύκολα να ανταποκριθεί με φράσεις όπως «δηλαδή που πήγε;», «πότε θα επιστρέψει;», «πάμε και εμείς να τον βρούμε» κλπ.Τέτοιου είδους διάλογος μπορεί εύκολα να δυσκολέψει περισσότερο τη συζήτηση και την κατανόηση του παιδιού για το γεγονός του θανάτου.Εξάλλου, η οποιαδήποτε αντίδραση και η οδύνη που επιφέρει στο παιδί ο θάνατος κάποιου δικού του ανθρώπου συχνά επηρεάζεται πολύ περισσότερο από το γεγονός του θανάτου παρά από την ανακοίνωση του γεγονότος.Κάθε εξήγηση και απάντηση που οι γονείς θα δώσουν στο παιδί χρειάζεται να είναι προσαρμοσμένη στην ηλικία του παιδιού και να έχουν ως προτεραιότητά τους καμιά απάντηση να μην βλάψει το παιδί.

Απορίες σχετικά με τον θάνατο

Στην ανακοίνωση του θανάτου κάποιου οικείου προσώπου είναι φυσιολογικό το παιδί να «κατακλύσει» τους γονείς του με απορίες όπου οι γονείς χρειάζεται να απαντήσουν σε κάθε ερώτησή του, εφόσον οι πληροφορίες που θα δώσουν στο παιδί, δεν θα έχουν αρνητικό αντίκτυπο σε αυτό.Η κάθε απορία του παιδιού χρειάζεται να απαντάται με σαφήνεια και να είναι προσαρμοσμένη στο αναπτυξιακό στάδιο του παιδιού.Είναι σημαντικό για το παιδί να αποενοχοποιηθεί για το θάνατο του αγαπημένου του προσώπου, να «επιβεβαιωθεί» ότι το άτομο που πέθανε αγαπούσε το παιδί μέχρι την τελευταία του στιγμή και ότι το παιδί δεν μπορούσε να κάνει κάτι προς αποφυγή του θανάτου.Σημαντικό είναι επίσης για το παιδί να ξέρει ότι μπορεί να αγαπά το άτομο που πέθανε, παρόλο που δεν βρίσκεται στη ζωή.Οι πληροφορίες όπως το «πήγε στον ουρανό» κλπ σε αρκετές περιπτώσεις είναι χρήσιμο να αποφεύγονται.Αυτές οι πληροφορίες μπορεί να «φέρουν προς τα πάνω» ερωτήσεις των παιδιών τις οποίες οι γονείς δεν είναι έτοιμοι να απαντήσουν (π.χ. «γιατί δεν βλέπουμε κανένα στον ουρανό», «πώς είναι η άλλη όψη του ουρανού», «πώς κατάφερε να πάει μέχρι τον ουρανό και να τον διαπεράσει», «γιατί δεν είδαμε ποτέ κανένα να διαπερνά τον ουρανό» κλπ) με αποτέλεσμα η συζήτηση να «μπερδευτεί».Μπορούν οι γονείς, ωστόσο, να πουν στα παιδιά (χωρίς να είναι απαραίτητο να επεκταθούν) ότι δεν γνωρίζουμε τι συμβαίνει μετά το θάνατο.Αυτή την πληροφορία είναι καλύτερα να την δώσουν στα παιδιά σε περίπτωση που τους δοθεί η ευκαιρία να μιλήσουν προηγουμένως για το θάνατο (στην περίπτωση απώλειας κάποιου κατοικίδιου) όπως αναφέρθηκε πιο πάνω.Σε περίπτωση που ορισμένοι γονείς θεωρήσουν ότι η επίκληση στη θέση της θρησκείας τους θα μπορούσε να βοηθήσει τη συζήτηση, μπορούν να το πράξουν, έχοντας ως πρωταρχικό μέλημά τους να μην επηρεαστεί αρνητικά το παιδί, και με την προϋπόθεση ότι θα είναι έτοιμοι να δράσουν άμεσα και σωστά αν χρειαστεί.

Στο άκουσμα αυτής της είδησης του θανάτου το παιδί είναι φυσιολογικό να ξεσπάσει με οποιοδήποτε τρόπο.Είναι πολύ σημαντικό για το παιδί να εξωτερικεύσει την οδύνη του και εξίσου σημαντικό είναι τα άτομα του περιβάλλοντος του να είναι δεκτικά προς το το παιδί να εξωτερικεύσει την οδύνη του με τον τρόπο που έχει την ανάγκη να την εξωτερικεύσει.Ένα συχνό λάθος, στο οποίο οι γονείς άθελά τους προβαίνουν, είναι να αποθαρρύνουν το παιδί να εξωτερικεύσει την οδύνη του ή να την περιορίσει.Όταν η οδύνη καταπιέζεται, πολλές φορές εξωτερικεύεται σε κατοπινό στάδιο με περισσότερη ένταση.Είναι σύνηθες, η εξωτερίκευση της οδύνης στο παιδί να μην περιορίζεται σε μόνο μια εκδήλωση.Σε ορισμένες περιπτώσεις εκδηλώνεται κατά διαστήματα, στην πορεία του χρόνου. Η κάθε εκδήλωση είναι προσαρμοσμένη στο ηλικιακό στάδιο του παιδιού. Η εκδήλωση της οδύνης του παιδιού (για τον επικείμενο θάνατο ή και μετά την ανακοίνωση του θανάτου) έχει διάφορες μορφές (π.χ. μέσω της συμπεριφοράς, της ζωγραφιάς, του παιχνιδιού, του «αυτοσχεδιασμού», του παραμυθιού κλπ).Στην περίοδο του πένθους συχνά παρατηρούνται αλλαγές στη σχολική επίδοση των παιδιών, τόσο μαθησιακά (π.χ. μείωση της σχολικής τους επίδοσης) όσο και στις κοινωνικές τους αλληλεπιδράσεις (δηλ. να μην είναι τόσο φιλικοί όσο ήταν προηγουμένως, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να γίνουν επιθετικοί).

Να πάει το παιδί στην κηδεία;

Ένα ακόμα θέμα που προβληματίζει αρκετούς γονείς είναι το αν τα παιδιά μπορούν να πηγαίνουν στην κηδεία.Τα παιδιά μπορούν να πηγαίνουν στην κηδεία εφόσον τα ίδια εκφράσουν αυτή την επιθυμία.Οι γονείς χρειάζεται να γνωρίζουν ότι σε περίπτωση που τα παιδιά πάνε στην κηδεία είναι πιθανό να εκφράσουν την επιθυμία αποχώρησής τους πριν την ολοκλήρωση της κηδείας.Χρειάζεται να ληφθεί υπόψη να μην πιεστεί το παιδί (ούτε από τον εαυτό του, ούτε από οποιοδήποτε άλλο άτομο) να κάνει κάτι που «δεν θέλει».Σε καμιά περίπτωση το παιδί δεν πρέπει να αναγκαστεί (ούτε άμεσα ούτε έμμεσα) να εκτεθεί σε οποιαδήποτε κατάσταση (π.χ. να δει ή να αποχαιρετήσει το θανόντα «Δεν θα αποχαιρετήσεις το θείο;Δεν θα τον ξαναδούμε.») χωρίς να εκφράσει το παιδί αυτή την επιθυμία.Ακόμα και στην περίπτωση που το παιδί εκφράσει οποιαδήποτε (φυσιολογική) επιθυμία είναι σημαντικό να γίνει σεβαστή (αφού κάποια ανάγκη του παιδιού το ώθησε στην εξωτερίκευση της επιθυμίας).Οι γονείς ίσως να γνωρίζουν ότι είναι πιθανόν το παιδί «να αιτηθεί άμεση διακοπή της επιθυμίας» ή/και να φορτιστεί περισσότερο.Οι γονείς χρειάζεται να δώσουν στο παιδί το χρόνο να εξωτερικεύσει την οδύνη του.

Λόγω του ότι το παιδί χάνει μία σχέση (π.χ. εγγονού και παππού) και ότι του πρόσφερε η συγκεκριμένη σχέση (π.χ. αγάπη, εμπιστοσύνη, ασφάλεια κλπ) είναι χρήσιμο για το παιδί, οι γονείς του να το διαβεβαιώσουν ότι οι ίδιοι είναι εκεί για αυτό και θα του παρέχουν ό,τι χρειάζεται.Κάποιες φορές το παιδί, μετά το θάνατο του δικού του ατόμου, όταν το παιδί αρχίζει να συνειδητοποιεί το γεγονός, «αρχίζει» να δημιουργεί ασυνείδητα μια νέα σχέση με το άτομο που πέθανε, δηλαδή αντί να πιστεύει στη σχέση εγγονού–παππού, να πιστεύει στη σχέση εγγονού–θανόντα παππού, όπου το παιδί θα βλέπει τον παππού του σε φωτογραφίες, θα ακούει για αυτό κλπ.

Το κάθε παιδί είναι δυνατό να θρηνήσει πριν αλλά και μετά από το πένθιμο γεγονός με τους δικούς του τρόπους.Συχνά, οι διάφορες μορφές εξωτερίκευσης της οδύνης από το παιδί δεν είναι εύκολο να αναγνωριστούν από κάποιο μη ειδικό.Οι γονείς σε οποιαδήποτε περίπτωση διαπιστώσουν αλλαγή στη συμπεριφορά του παιδιού ή υποψιαστούν ότι κάτι ενδεχομένως να συμβαίνει με το παιδί τους, ή κρίνουν ότι χρειάζεται, μπορούν να αποταθούν άμεσα σε κάποιο ειδικό, χωρίς οι λόγοι για τους οποίους θα αποταθούν στον ειδικό να αποτελέσουν λόγους ανησυχίας για του ίδιους.

ΔΕΣ ΚΑΙ ΑΥΤΟ: ΠΕΝΘΟΣ: ΑΠΩΛΕΙΑ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ

Στυλιανός Κωνσταντίνου
Εγγεγραμμένος Κλινικός Ψυχολόγος
[email protected]
Facebook – Instagram: stylianos.constant
Τηλ.: 99 860686