Η συμπεριφορά των παιδιών, που αποτελεί ένα σημαντικό θέμα της ανατροφής τους, απασχολεί πολύ συχνά τους γονείς.
Οι πλείστοι, αν όχι όλοι, γονείς τίθενται κατά καιρούς αντιμέτωποι με κάποια συμπεριφορά του παιδιού τους η οποία μπορεί να τους ξαφνιάσει, να τους ανησυχήσει ή ακόμα να τους φοβίσει.
Η ανάπτυξη του παιδιού περνά από διάφορα στάδια, απαιτείται δε προσαρμογή προς τα εκάστοτε δεδομένα. Συνακόλουθα, εξωθείται σε νέους κάθε φορά τρόπους προσαρμογής ανάλογα με τα καινούρια δεδομένα. Στην προσπάθεια μιας τέτοιας προσαρμογής το παιδί συνήθως διαφοροποιεί, λιγότερο ή περισσότερο, τη συμπεριφορά του.
Για να μπορέσουμε να καταλάβουμε και να χειριστούμε αυτές τις διαφοροποιήσεις, πρέπει να γνωρίζουμε καταρχάς ότι κάθε συμπεριφορά αποτελεί μια μορφή επικοινωνίας του παιδιού, μέσω της οποίας επιδιώκει να μας στείλει κάποιο μήνυμα.
Πρέπει επίσης να γνωρίζουμε ότι η εκδήλωση μιας “ιδιαίτερης” συμπεριφοράς κατά κανόνα δεν οφείλεται σε μια και μόνο αιτία, αλλά συναρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως:
- την ηλικία και το στάδιο ανάπτυξης των παιδιών,
- την προσωπικότητά τους,
- διάφορους εξωτερικούς παράγοντες, όπως οι συνθήκες διαβίωσής τους, το σχολικό περιβάλλον και το οικογενειακό περιβάλλον.
Πότε μια συμπεριφορά γίνεται προβληματική;
Τα περισσότερα παιδιά σε κάποια φάση της ανάπτυξής τους παρουσιάζουν προβλήματα συμπεριφοράς, όπως η απειθαρχία, οι εκρήξεις θυμού, η επιδίωξη εξασφάλισης της προσοχής των άλλων, οι διαταραχές ύπνου, η άρνηση, η επιθετικότητα, η παρορμητικότατα, τα ψέματα ή τα βρομόλογα κ.ά.
Όλα αυτά τα προβλήματα συνήθως διαρκούν για σύντομο χρονικό διάστημα. Δεν εμφανίζονται σε υπερβολικό βαθμό ούτε σε καθημερινή βάση και δε φτάνουν στο σημείο να αποδιοργανώσουν είτε το παιδί είτε την οικογένεια. Συνακόλουθα, αν τύχουν σωστού χειρισμού από τους γονείς, τα προβλήματα αυτά μειώνονται και τελικά εξαφανίζονται.
Ο χειρισμός των προβλημάτων συμπεριφοράς των παιδιών προϋποθέτει ότι οι γονείς θα επιδείξουν υπομονή και σταθερότητα, ότι θα είναι παρόντες στη ζωή των παιδιών τους, βάζοντας όρια, κυρίως όμως ότι θα έχουν κτίσει μια καλή σχέση και επικοινωνία μαζί τους.
Βέβαια, υπάρχουν προβλήματα συμπεριφοράς που δυνατόν να δυσκολέψουν τη λειτουργικότητα του παιδιού και της οικογένειας. Σε κάποιες μάλιστα περιπτώσεις είναι τόσο έντονα, που η διαχείρισή τους από τους γονείς δεν είναι αρκετή. Εύλογα, σε τέτοιες περιπτώσεις χρειαζόμαστε την παρέμβαση ειδικού ψυχικής υγείας.
Τι σημαίνει επιθετική συμπεριφορά;
Μια συμπεριφορά χαρακτηρίζεται ως επιθετική, όταν απευθύνεται ή έχει στόχο να βλάψει κάποιο άλλο άτομο. Εκδηλώνεται με πολλούς τρόπους, όπως με λόγια και πράξεις, με συνειδητή ή ασυνείδητη σιωπή, κατευθύνεται δε, συνειδητά ή ασυνείδητα, εναντίον ανθρώπων, ζώων, πραγμάτων ή ακόμα και σε βάρος του ίδιου του ατόμου που την εκδηλώνει.
Η επιθετικότητα αποτελεί ένα σχετικά συχνό πρόβλημα συμπεριφοράς των παιδιών. Ένα πρόβλημα που πολλές φορές απασχολεί τόσο τους γονείς όσο και τους εκπαιδευτικούς.
Η εκδήλωση μιας επιθετικής συμπεριφοράς μάς στέλνει κάποιο μήνυμα ή ακόμα μια προειδοποίηση, ειδικά όταν γίνεται υπερβολική ή προβληματική. Αποτελεί ένα καμπανάκι που καταδεικνύει ότι κάτι δεν πάει καλά, ότι θα πρέπει να ζητήσουμε βοήθεια. Αν αγνοήσουμε μια προβληματική επιθετική συμπεριφορά, μοιραία θα ανοίξουμε το δρόμο για ακόμη ένα επιθετικό ενήλικα.
Πότε μια επιθετική συμπεριφορά αποτελεί πρόβλημα;
Καταρχάς, πρέπει να αποφεύγουμε να ταμπελώνουμε ένα παιδί ως επιθετικό, απλά και μόνο γιατί σε κάποιες περιπτώσεις παρουσιάζει μια μορφή επιθετικής ή εκρηκτικής συμπεριφοράς στο σπίτι ή στο σχολείο.
Για να κρίνουμε αν ένα παιδί είναι επιθετικό και συνακόλουθα να ανησυχήσουμε, πρέπει να λάβουμε υπόψη κάποιους παράγοντες, όπως:
Διάρκεια και συχνότητα της επιθετικής συμπεριφοράς
- Διαρκεί για μεγάλο χρονικό διάστημα, για εβδομάδες, μήνες, ή χρόνια;
- Εμφανίζεται συχνά ή σπάνια;
Ηλικία παιδιού και τρόπος εκδήλωσης επιθετικής συμπεριφοράς
- Στην ηλικία των 2 χρόνων η επιθετικότητα είναι πολύ έντονη και εκδηλώνεται συνήθως με δαγκωματιές ή κλωτσιές.
- Από την ηλικία των 3-4 χρόνων αρχίζει να μειώνεται.
- Σε μεγαλύτερες ηλικίες συνήθως τα παιδιά παρουσιάζουν επιθετική συμπεριφορά σε ομαδικά παιχνίδια, εκφράζεται όμως με διαφορετικό τρόπο, όπως σχόλια, πειράγματα ή βρισιές.
Η επιθετική συμπεριφορά παρατηρείται πιο συχνά στα αγόρια παρά στα κορίτσια.
Σοβαρότητα επιθετικής συμπεριφοράς
Η επιθετική συμπεριφορά συνοδεύεται από έντονα συναισθήματα μίσους ή εκδίκησης; Το παιδί εκφράζει αυτά τα συναισθήματα;
Αν ναι, τότε πρέπει να ανησυχήσουμε.
Δυνατότητα ελέγχου επιθετικής συμπεριφοράς
Είναι σε θέση το ίδιο το παιδί να ελέγξει ή να σταματήσει την επιθετική συμπεριφορά του; Είναι σε θέση να συνειδητοποιήσει ότι η επιθετική συμπεριφορά του θέτει σε κίνδυνο την ασφάλεια του ατόμου προς το οποίο απευθύνεται;
Μπορεί να τη στρέψει προς άλλη κατεύθυνση;
Πρέπει να ανησυχήσουμε, όταν το παιδί μας εκδηλώσει επιθετική συμπεριφορά που δε συνάδει με την ηλικία του και διαρκεί για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Η επιθετική συμπεριφορά χαρακτηρίζεται ως προβληματική, όταν διαρκεί για μήνες, είναι υπερβολική σε σχέση με την αιτία που την προκαλεί, περιέχει στοιχεία παράλογης εχθρότητας και μίσους προς άλλα άτομα και το παιδί δεν μπορεί να την ελέγξει ή να τη σταματήσει, έστω και αν κινδυνεύει η ασφάλεια του άλλου προς το οποίο απευθύνεται.
Παράγοντες πρόκλησης επιθετικής συμπεριφοράς
Υπάρχουν πάρα πολλοί παράγοντες που θα μπορούσαν δυνητικά να αποτελέσουν την αιτία εκδήλωσης επιθετικής συμπεριφοράς.
Όπως προαναφέρθηκε, εκτός από το στάδιο ανάπτυξης και την προσωπικότητα του παιδιού, ένας πολύ σημαντικός παράγοντας είναι το περιβάλλον, καταρχάς το οικογενειακό και στη συνέχεια το σχολικό.
Άλλοι πιθανοί παράγοντες, που θα μπορούσαν δυνητικά να αποτελέσουν την αιτία για την εκδήλωση μιας επιθετικής συμπεριφοράς, είναι οι πιο κάτω:
Το στάδιο ανάπτυξης του παιδιού
Ένα παιδί ηλικίας 2-3 χρόνων μπορεί να παρουσιάσει έντονη επιθετική συμπεριφορά η οποία εκδηλώνεται συνήθως με κλοτσιές ή δαγκωματιές.
Οι υπερβολικές στερήσεις και οι απαγορεύσεις
Οι υπερβολικές στερήσεις και οι απαγορεύσεις από το οικογενειακό ή από το σχολικό περιβάλλον προκαλούν στο παιδί απογοήτευση, θυμό και άλλα αρνητικά συναισθήματα. Τα συναισθήματα αυτά συσσωρεύονται και στην πορεία βγαίνουν στην επιφάνεια με βίαιο τρόπο. Τα συνεχή «μη» και «όχι» προκαλούν μια ψυχική αναστάτωση με ενδεχόμενη μια βίαιη αντίδραση.
Παραδείγματα:
- Όταν οι γονείς απαγορεύουν στο παιδί να φέρει στο σπίτι τους φίλους του γιατί κάνουν φασαρία, αυτή η απαγόρευση θα προκαλέσει θυμό και βίαιη αντίδραση.
- Όταν οι γονείς επανειλημμένα δεν αφήνουν το παιδί να παίξει με τους φίλους του, γιατί έχει μαθήματα, αυτή η απαγόρευση μπορεί να οδηγήσει το παιδί να σταματήσει να ενδιαφέρεται για το σχολείο και να είναι πολύ θυμωμένο με τους γονείς του προς τους οποίους να παρουσιάσει επιθετική συμπεριφορά.
Γονείς που παραμελούν τα παιδιά τους
Έχουμε σε πολλές περιπτώσεις γονείς που παραμελούν τα παιδιά τους για διάφορους λόγους. Η κατάσταση αυτή προκαλεί ανασφάλεια στα παιδιά, τα οποία αναζητούν την αγάπη και τη φροντίδα των γονιών τους, ακόμη και μέσα από αρνητικές συμπεριφορές.
Σύγκριση – Απόρριψη – Ανταγωνισμός
Κάποιοι γονείς στην προσπάθειά τους να βελτιώσουν τα παιδιά τους έχουν την κακή τάση να τα συγκρίνουν με άλλα παιδιά και να τα εξωθούν αδικαιολόγητα σε ανταγωνισμούς, προκαλώντας παράλληλα συναισθήματα απόρριψης.
Παραδείγματα:
«Η Μαρία είναι καλύτερη μαθήτρια από σένα».
«Εσύ είσαι τεμπέλης και τα αφήνεις όλα στη μέση».
«Επιτέλους κάνε κι’ εσύ κάτι σωστό».
Μια τέτοια συμπεριφορά πιθανότατα θα συνεπιφέρει τις βίαιες αντιδράσεις των παιδιών. Στη συνέχεια οι γονείς μπροστά σε τέτοιες βίαιες αντιδράσεις και φοβούμενοι τα λόγια του κόσμου υποκύπτουν στις απαιτήσεις των παιδιών τους. Ως αποτέλεσμα, τα παιδιά υιοθετούν αυτές τις βίαιες αντιδράσεις, γιατί καταλαβαίνουν ότι με τον τρόπο αυτό πετυχαίνουν το σκοπό τους.
Γονείς βίαιοι – επικριτικοί – τιμωροί
Κάποιοι άλλοι γονείς είναι βίαιοι και επικριτικοί, ενώ παράλληλα χρησιμοποιούν τη σωματική τιμωρία. Η χρήση της σωματικής τιμωρίας μπορεί να έχει ένα προσωρινό αποτέλεσμα, όμως δε λύνει τα προβλήματα. Το μόνιμο αποτέλεσμα είναι ότι μαθαίνει στα παιδιά να φέρονται βίαια.
Βία και αντιβία
Σε κάποιες περιπτώσεις οι γονείς αντιδρούν στη βίαιη συμπεριφορά των παιδιών τους επίσης με βία. Η δικαιολογία των γονιών αυτών είναι ότι θέλουν να κάνουν τα παιδιά τους να αντιληφθούν πώς αισθάνονται τα θύματα της δικής τους βίαιης συμπεριφοράς. Δυστυχώς, το αποτέλεσμα μιας τέτοιας αντιμετώπισης από τους γονείς είναι ότι τα παιδιά ενθαρρύνονται να συνεχίσουν να είναι επιθετικά και βίαια.
Χαλαροί γονείς
Σε αντίθεση προς τις προηγούμενες περιπτώσεις κάποιοι άλλοι γονείς είναι υπερβολικά χαλαροί. Έχει παρατηρηθεί ότι η υπερβολική χαλαρότητα προκαλεί στα παιδιά σύγχυση, ανασφάλεια και πολλές φορές μεγάλη ανησυχία. Δυστυχώς, για να ελέγξουν τα συναισθήματα αυτά, πολλές φορές τα παιδιά εκφράζονται και πάλι με επιθετικότητα.
Τηλεόραση – ηλεκτρονικά παιχνίδια
Πολλά παιδιά περνούν πολλές ώρες μπροστά στην τηλεόραση παρακολουθώντας έργα με βίαιες σκηνές ή παίζουν ηλεκτρονικά παιχνίδια στα οποία η επιθετικότητα έχει πρωταγωνιστικό ρόλο. Εύλογα τέτοιες σκηνές έχουν σοβαρή επίπτωση στη συμπεριφορά των παιδιών.
Δυνατότητες – αποτυχίες παιδιών
Κάποια παιδιά, λόγω περιορισμένων δυνατοτήτων, παρουσιάζουν συνεχείς αποτυχίες. Υπεύθυνοι, σε μεγάλο βαθμό, είναι πολλές φορές οι γονείς, οι οποίοι, μη αντιλαμβανόμενοι τις δυνατότητες και ικανότητες των παιδιών τους, απαιτούν απ’ αυτά να ανταποκριθούν σε δραστηριότητες ή μαθήματα σε βαθμό και κατά τρόπο που αδυνατούν. Ως αποτέλεσμα, τα παιδιά εκφράζονται και πάλι με επιθετικότητα.
Οδηγός για γονείς
Οι τρόποι αντιμετώπισης της επιθετικής συμπεριφοράς των παιδιών μας ποικίλουν από περίπτωση σε περίπτωση. Πιο κάτω παρατίθενται ενδεικτικοί κάποιοι κανόνες γενικής εφαρμογής:
- Παραμένουμε ψύχραιμοι, χωρίς να φοβόμαστε το θυμό του παιδιού μας.
- Αποφεύγουμε να θυμώσουμε και να δείχνουμε το θυμό μας βάζοντας τις φωνές και λέγοντας τις ακόλουθες φράσεις όπως «Δεν καταλαβαίνεις τίποτα, πάντα έτσι συμπεριφέρεσαι. Είσαι ξεροκέφαλος». Δυστυχώς, μια τέτοια αντιμετώπιση επιφέρει τα αντίθετα από τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα.
- Αποφεύγουμε να εξασκούμε σωματική βία. Η βία φέρνει βία.
- Συνδέουμε τις διάφορες συμπεριφορές με λογικές συνέπειες. Όταν ένα παιδί συμπεριφέρεται επιθετικά, πρέπει να έχει συνέπειες. Παράδειγμα, όταν ένα παιδί μικρής ηλικίας εκδηλώνει επιθετική συμπεριφορά σε παιχνίδι με άλλα παιδιά, το απομακρύνουμε αμέσως και μένει για λίγο εκτός παιχνιδιού. Τα πολύ μικρά παιδιά δεν καταλαβαίνουν τις ερωτήσεις του τύπου «εσένα θα σου άρεσε να σε κλωτσούσαν;». Καταλαβαίνουν όμως πολύ καλά τη συνέπεια, δηλαδή να μείνουν για λίγο εκτός παιχνιδιού.
- Σταματούμε αμέσως μια επιθετική συμπεριφορά. Δεν περιμένουμε να χτυπήσει τρεις φορές το αδελφάκι του, για να του φωνάξουμε «σταμάτα να χτυπάς την αδελφή σου». Το απομακρύνουμε αμέσως και το αφήνουμε για λίγο να ησυχάσει. Αυτό πρέπει να γίνεται κάθε φορά που παρατηρείται μια επιθετική συμπεριφορά, έστω και αν βρισκόμαστε μαζί με κόσμο που μας κοιτάζει περίεργα.
- Δεν τιμωρούμε το παιδί μας με το ίδιο νόμισμα. Παράδειγμα, όταν το παιδί δαγκώνει ή κλωτσά δεν το δαγκώνουμε και δεν το κλωτσούμε, δήθεν για να καταλάβει πώς νιώθει το “θύμα” της δικής του συμπεριφοράς. Η συνέπεια από την αφαίρεση προνομίων λειτουργεί αποτελεσματικά σε παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας, όπως π.χ. η στέρηση του δικαιώματος να δουν τηλεόραση ή να παίξουν ηλεκτρονικά παιχνίδια ή να πάνε έξοδο με τους φίλους τους.
- Πρέπει πάντοτε να είμαστε σταθεροί και συνεπείς στις αποφάσεις μας. Παράδειγμα, αν έχουμε υποσχεθεί ότι το Σάββατο θα το πάμε το παιδί μας σινεμά, οφείλουμε να κρατήσουμε την υπόσχεσή μας. Από την άλλη μεριά, αν το παιδί κάνει κάτι που δεν έπρεπε και για τιμωρία έχουμε κλείσει τη τηλεόραση, πρέπει να παραμείνουμε σταθεροί στην απόφασή μας.
- Αμφότεροι οι δύο γονείς πρέπει να τηρούν την ίδια αντιμετώπιση απέναντι στο παιδί. Δεν μπορεί ο ένας γονιός να λέει «όχι» και ο άλλος να του κάνει το χατίρι. Το στοιχείο αυτό είναι πολύ σημαντικό, ιδίως στα παιδιά με προβλήματα συμπεριφοράς.
- Είναι πολύ σημαντικό να αιτιολογούμε, να εξηγούμε στα παιδιά τις αποφάσεις μας, ιδίως όταν οι αποφάσεις αυτές συναρτώνται με τη συμπεριφορά τους. Το στοιχείο αυτό τα βοηθά να δεχτούν καλύτερα τους λόγους στους οποίους βασίζονται οι αποφάσεις μας αυτές.
- Βάζουμε όρια στα παιδιά μας, πάντα βέβαια σε συνάρτηση με την ηλικία τους.
- Επιτρέπουμε στα παιδιά να εκφράσουν τα συναισθήματά τους και τα ακούμε με προσοχή. Η έκφραση των συναισθημάτων τους και η αναγνώρισή τους από εμάς διευκολύνει τη διαχείρισή τους. Παράδειγμα, όταν ένα παιδί είναι θυμωμένο και σπάει πράγματα, του βάζουμε όρια, εξηγώντας του γιατί αυτή η συμπεριφορά δεν είναι αποδεκτή. Παράλληλα, του εξηγούμε ότι δικαιούται να είναι θυμωμένο και του προτείνουμε μια άλλη δραστηριότητα, για να εκτονώσει το θυμό του, όπως για παράδειγμα, να τρέξει στην αυλή.
- Εάν το παιδί μας έχει πολλή ενέργεια, του δίνουμε την ευκαιρία να ξεδίνει με τρέξιμο ή παιχνίδι στην αυλή ή στο πάρκο.
- Ανταμείβουμε πάντοτε την καλή συμπεριφορά του παιδιού μας, περιορίζοντας, σε κάποιο βαθμό, την προσοχή μας στις αρνητικές συμπεριφορές του.
- Αγνοούμε ανώδυνες συμπεριφορές που αποσκοπούν στο να κερδίσουν ή να βελτιώσουν το ενδιαφέρον μας. Συνήθως, όταν τις αγνοήσουμε, μετά από κάποιο χρονικό διάστημα σταματούν.
- Προσπαθούμε να είμαστε ευέλικτοι. Για παράδειγμα, δε μεγιστοποιούμε τη σημασία μιας συμπεριφοράς του παιδιού μας, χωρίς να είναι πραγματικά σημαντική. Ιεραρχούμε τα θέματα στα οποία θέλουμε το παιδί μας να πειθαρχεί, επιλέγοντας αυτά στα οποία δίνουμε προτεραιότητα. Παράδειγμα, δεν επιμένουμε και δε δημιουργούμε ολόκληρο θέμα, απλά γιατί το παιδί μας δεν τρώει το φρούτο του το απόγευμα και θέλει κάτι άλλο. Αν επιμένουμε σε μικρά θέματα, ως αποτέλεσμα θα έχουμε καθημερινές συγκρούσεις, στοιχείο ιδιαίτερα επιβαρυντικό στα παιδιά με προβλήματα συμπεριφοράς.
- Όταν οι γονείς δεν μπορούν από μόνοι τους να διαχειριστούν την επιθετική συμπεριφορά του παιδιού, τότε καλό είναι να ζητήσουν βοήθεια από ειδικό ψυχικής υγείας. Ειδικά, όταν το παιδί εκδηλώνει επιθετικότητα σε καθημερινή βάση, με αποτέλεσμα να επηρεάζεται αρνητικά η λειτουργικότητά του, αλλά και οι σχέσεις του στην οικογένεια ή στο σχολείο.
- Να θυμάστε ότι η συνεργασία των γονιών με το σχολείο είναι απαραίτητη, έτσι ώστε να μπορέσουν μαζί να αντιμετωπίσουν την όλη κατάσταση ως ενιαία ομάδα.
Γράφει: Δώρα Παπαγεωργίου, Κλινική Ψυχολόγος
Πηγή: paidiatros.com
