Κατά την διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας, που διαρκεί 40.000 χρόνια, μέχρι τις αρχές του 20 αιώνα, και την εκβιομηχάνιση των κοινωνιών, για να επιζήσει ένα βρέφος έπρεπε να σιτισθεί με ανθρώπινο γάλα είτε αυτό προέρχονταν από την μητέρα του (μητρικός θηλασμός), είτε από άλλη γυναίκα (θετός θηλασμός).Με άλλα λόγια 100 000 γενιές του ανθρώπου (homo sapiens) γαλουχήθηκαν με το Μητρικό Γάλα.
Οι λαοί, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα δείχνουν την σπουδαιότητα του Μητρικού θηλασμού μέσα από την μυθολογία, την φιλοσοφία αλλά και την θρησκεία τους.
Αυτή η κουλτούρα του Μητρικού θηλασμού κράτησε μέχρι τις αρχές του 20 αιώνα, όπου βλέπουμε να εμφανίζεται και να επικρατεί η κουλτούρα του μπιμπερού, μετά από την ακατάσχετη εμπορευματοποίηση του τεχνητού γάλακτος. Ευτυχώς για τον Άνθρωπο τελευταία βλέπουμε την αναβίωση του Μητρικού Θηλασμού.
Γραπτά από τους αρχαίους χρόνους, μιλούν ξεκάθαρα για τη σημασία του μητρικού θηλασμού. Aπόπειρες τεχνητής διατροφής έγιναν καθόλην την διάρκεια της ιστορίας, αλλά χωρίς μεγάλη επιτυχία. Σε περιόδους πτώσεως των χρηστών ηθών και κοινωνικής τύφλωσης η συχνότητα του θηλασμού ιστορικά πέφτει. Ωστόσο, σε εποχές που η κοινωνία έχει σταθερότητα και εργατικότητα, ο θηλασμός αναπτύσσεται.1
Σύμφωνα με τελευταίες έρευνες, η υγεία στην παιδική, την εφηβική και την ενήλικη ζωή εξαρτάται από τη διατροφή στη βρεφική ηλικία. Γι’ αυτό θεωρώ επίκαιρη την ιστορία της και θα προσπαθήσω να σκιαγραφήσω ορισμένα γεγονότα-σταθμούς από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερα σχετικά με τον Μητρικό Θηλασμό και κατ’ επέκταση τη Βρεφική Διατροφή.
2. Προϊστορικοί χρόνοι
Γύρω στο 10 000 πχ σύμφωνα με επιστημονικά δεδομένα το διαιτολόγιο των ανθρώπων έμοιαζε με αυτό των σημερινών κοινωνιών κυνηγών όπως αυτών της Παπούα- Νέας Γουινέας και της ερήμου Καλαχάρι. Έτσι συμπεραίνουμε ότι και ο Μητρικός Θηλασμός θα είναι παρόμοιος, δηλαδή θηλάζουν μέχρι την ηλικία των 2-6 χρονών. 2
Η Αφροδίτη του Willendorf, αγαλματίδιο της εποχής 24,000-22,000 πχ από την Νότια Αυστρία. Εδώ βλέπουμε να τονίζεται έντονα ο μαστός.
Η ανθρωπολόγος Patricia Stuart-Macadam στο βιβλίο της «Breastfeeding- BiculturalPerspectives»γράφει: Στο κεφάλαιο μου «Ο θηλασμός στην Προϊστορία», συνθέτονται δεδομένα από διάφορες πηγές, συμπεριλαμβανομένων της χημείας των οστών, της ιστορίας, της εθνολογίας, της δημογραφίας, για να διαμορφωθεί μια συνολική εικόνα των μοντέλων και πρακτικών μητρικού θηλασμού στην προϊστορία: ότι ο πολιτισμός, με τη μορφή των διαφορετικών πρακτικών διατροφής του βρέφους, μπορεί να έχει τεράστιο αντίκτυπο πάνω στην υγεία, τη νοσηρότητα και τη θνησιμότητα των σύγχρονων βρεφών και που αναμφίβολα υπήρχε ένα παρόμοιο αποτέλεσμα για βρέφη κατά τους προϊστορικούς χρόνους. Μια σύνθεση των διαφόρων τύπων δεδομένων με οδηγεί στο συμπέρασμα ότι, όπως και σε σύγχρονες και ιστορικές εποχές οι πρακτικές του Θηλασμού στην προϊστορία πρέπει να ποικίλουν ανάλογα με χρονικούς, γεωγραφικούς, πολιτιστικούς, και ακόμη ιδιοσυγκρασιακούς παράγοντες. Ωστόσο φαίνεται ότι σε πολλούς προϊστορικούς πολιτισμούς η ουσιαστική εισαγωγή συμπληρωμάτων με τρόφιμα εκτός από το γάλα, αν όχι πραγματικός απογαλακτισμός, ελάμβανε χώρα μεταξύ 2 και 3 χρόνων”.3
3. Αρχαία εποχή
Στην αρχαία εποχή το Μητρικό γάλα θεωρείται ιερό και πολύ σημαντικό για την επιβίωση του βρέφους. Γι’ αυτό βλέπουμε να αντιπροσωπεύεται με την μορφή των θηλαζουσών θεών, η των γυμνών μορφών όπου οι μαστοί προβάλλονται.
Κυπριακό Αγγείο της Νεολιθικής Εποχής-2100-2000 π.χ., με αναπαραστάσεις γυναικών που θηλάζουν, Μουσείο Λεμεσού.
Η πρακτική της χρήσεως τροφών ανάμεσα στους Βαβυλωνίους, τους Αιγυπτίους, τους Έλληνες και τους Ρωμαίους είναι πολύ διαδεδομένη, τόσο που ρυθμίζεται ως επάγγελμα με νόμους και συμβόλαια.
(Τροφός ή τίτθη ή παραμάνα: γυναίκα που θηλάζει ξένα παιδιά επί αμοιβής και που συχνά παρακολουθεί την ανατροφή τους.)
Αποδεικτικά στοιχεία μας δείχνουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια πολλά μωρά σιτίζονται τεχνητά από μια ποικιλία από κύπελλα και άλλα σκεύη, συχνά με καταστροφικές συνέπειες. Στοιχεία της δημιουργικότητας του ανθρώπου όσον αφορά την παροχή τροφής για βρέφη ανήμπορα να θηλάσουν όταν ο ανθρώπινος μαστός ήταν μη διαθέσιμος ή το μητρικό γάλα δεν επαρκούσε μπορεί να βρεθούν ήδη από το 2.000 π.χ.21
To Βρετανικό Μουσείο φιλοξενεί την αρχαιότερη γνωστή “κούπα σίτισης” που ανακαλύφθηκε στη Κύπρο. Διακοσμημένο πήλινο αγγείο που μοιάζει με τσαγιέρα
Μεσοποταμία
Στους Βαβυλωνίους η θεά Αστάρτη ή Ινάνα είχε χαρακτηριστεί ως «Μητέρα του γόνιμου μαστού, Βασίλισσα των Ουρανών, η Δημιουργός των ανθρώπων και η Μητέρα των θεών»
Εδώ απεικονίζεται στη χαρακτηριστική στάση προσφοράς του μαστού-θέτοντας την ως τον προμηθευτή όλων για την θρέψη και τη γονιμότητα.
Σύμφωνα με αρχεία που βρέθηκαν στην Βαβυλώνα ο μητρικός θηλασμός διαρκούσε 2 με 3 χρόνια.
Στην αρχαία Μεσοποταμία, μέσα από τους μύθους τους εξυμνούν το μητρικό γάλα είτε της μητέρας είτε της τροφού. Εδώ περιγράφεται και ο μύθος (Ugaritic ) του βασιλιά Κέρετ, όπου οι θεοί του είπαν ότι η γυναίκα που θα παντρευτεί θα φέρει ένα γιο ο οποίος θα αντλήσει το γάλα της Αράς και θα θηλάσει τα στήθη της παρθενικής Ανάθ. Οι δύο τροφοί των βαβυλωνίων θεών.
Στην αρχαία Μεσοποταμία οι γονείς προέβαιναν στην δημιουργία συμβολαίων μεταξύ τους και των τροφών. Το 1800 π.χ. ο Βαβυλώνιος βασιλιάς Χαμουραμπή έγραψε μια σειρά νόμων σχετικών με την φροντίδα του βρέφους από τις τροφούς.1
Αρχαία Αίγυπτος
Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι αναγνώρισαν την ζωτική σημασία του μητρικού θηλασμού και του προσέδωσαν ιερή φύση.Οι εικόνες της θεάς Ίσιδας που θηλάζει τον γιό της Ώρο κατά την γέννηση, την στέψη και τον επίγειο θάνατο του είναι ευρύτατα διαδεδομένες. Σε κάθε μία από αυτές τις κρίσιμες στιγμές είναι το μητρικό γάλα που θα του προσφέρει πνευματική τροφή και θα του προσδώσει την αθανασία.
Στην Αρχαία Αίγυπτο, όταν υπήρχε πρόβλημα θηλασμού η χρήση τροφών (παραμάνων) ήταν η πρωταρχική εναλλακτική λύση4.Τα παιδιά των Φαραώ τα θήλαζαν τροφοί οι οποίες έχαιραν τόσο μεγάλης εκτίμησης ώστε τα δικά τους παιδιά και τα παιδιά των Φαραώ να θεωρούνται αδέλφια εκ γάλακτος.Στη Βίβλο αναγράφεται το παράδειγμα της τροφού που προσελήφθει από την κόρη του Φαραώ για να θηλάσει τον Μωυσή, όταν τον βρήκε στα βούρλα του ποταμού Νείλου.4
Αδυναμία γαλουχίας αναφέρεται στην πρώτη ιατρική εγκυκλοπαίδεια, τον πάπυρο Ebers, η οποία ήρθε από την Αίγυπτο (1550 π.Χ.) και περιέχει ένα μικρό παιδιατρικό τμήμα που περιλαμβάνει μια συνταγή για την αποτυχία του θηλασμού, ως εξής:Για να λάβετε προμήθεια γάλακτος από το στήθος μιας γυναίκας που θηλάζει: Ζεστάνετε τα οστά του ψαριού ξιφία στο λάδι και τρίψτε την πλάτη της με αυτό.Ή η γυναίκα να κάθεται σταυροπόδι και να τρώει αρωματικό ψωμί από σκληρό σίτο, ενώ τρίβει τους μαστούς με το φυτό της παπαρούνας.5
Αρχαία Ελλάδα
Στην αρχαία Ελλάδα την σπουδαιότητα που προσδίδουν στο θηλασμό την αναπαραστούν πλήθος αγαλματιδίων ή γλυπτών θεών όπως η Ήρα ,η Γαία και η Δήμητρα να θηλάζουν.
Στον Μινωϊκό πολιτισμό οι μαστοί προβάλλονται στις ενδυμασίες των θεών τους.
Ο Δίας σύμφωνα με την μυθολογία επέζησε πίνοντας το γάλα κατσίκας που του έδιδε η νύμφη Αμάλθεια και που και αυτή ονομάστηκε Αμάλθεια. Όταν παίζοντας μαζί της, της έσπασε ένα κέρατο, το χάρισε στην Αμάλθεια, προσδίδοντας του μαγικές ιδιότητες. Μέχρι σήμερα λέγεται το κέρας της Αμάλθειας ή το κέρας της αφθονίας.
Ένα παράδειγμα της σπουδαιότητας και ιερότητας που προσέδιδαν οι Αρχαίοι Έλληνες στο θηλασμό είναι η δημιουργία του Γαλαξία από το χυμένο γάλα της Ήρας. Ήταν απαραίτητο για τους γιούς του Δία να βυζάξουν το γάλα της Ήρας για να είναι άξιοι των θεϊκών τιμών. Έτσι ο Δίας στέλλει τον Ερμή με τον Ηρακλή, βρέφος, να θηλάσει την Ήρα κρυφά την ώρα που κοιμόταν. Βρέφος μεν αλλά πολύ δυνατός ο Ηρακλής, πίεσε με δύναμη το στήθος της και αυτή ξυπνώντας από τον πόνο και συνειδητοποιώντας ότι δεν είναι γιός της, απώθησε με βία τον Ηρακλή και το γάλα της χύθηκε έξω στο ουράνιο στερέωμα, δημιουργώντας τον Γαλαξία.(Η λέξη Γαλαξίας προήλθε από την λέξη γάλα)
Ένας άλλος μύθος για την δημιουργία του Γαλαξία θέλει την θεά Χαθώρ των Αιγυπτίων, να σχηματίζει τον Γαλαξία με το κοσμικό της γάλα.(milky way)
Ο Όμηρος μας δίδει την πρώτη έγγραφη μαρτυρία ότι οι Αρχαίες Ελληνίδες θήλαζαν τα παιδιά τους. Αγόρι ή κορίτσι, πρωτότοκο ή μη, το παιδί θήλαζε πάντα από την μητέρα του.
Στην Ελλάδα γύρω στο 950 π.χ., οι γυναίκες υψηλότερης κοινωνικής θέσης απαιτούσαν συχνά την χρήση τροφών. Τελικά, οι τροφοί είχαν αποκτήσει μια θέση μεγάλης υπευθυνότητας και εξουσιοδότησης πάνω από τους σκλάβους.5
Στην αρχαία Σπάρτη οι βασίλισσες θήλαζαν μοναχά τον πρωτότοκο γιό τους ο οποίος και προορίζονταν να κληρονομήσει το θρόνο, ενώ τα υπόλοιπα παιδιά της βασίλισσας τα θήλαζαν κοινές θνητές.
Στην Αθήνα του 5ου και 4ου αιώνα π.χ., προτιμούνται οι τροφές από την Σπάρτη και την Θράκη. Για μεν τις Σπαρτιάτισσες οι Αθηναίοι αριστοκράτες πίστευαν ότι η αυστηρή πειθαρχία τους και τα καλογυμνασμένα κορμιά τους θα μεταβιβάζονταν μέσω του γάλακτος της τροφού.6 Για δε τις Θρακιώτισσες επειδή μιλούσαν Ελληνικά από όλες τις άλλες σκλάβες τις εποχής.7
Ο Πλάτωνας στο έργο του «Πολιτεία» υποστηρίζει ότι η υπακοή στο κράτος θα πρέπει να ενισχυθεί με την συγκέντρωση όλων των βρεφών σε δημόσιους βρεφονηπιακούς σταθμούς όπου θα θηλάζονται από τροφούς.
Από την άλλη ο Πλούταρχος στο έργο του “Περί παίδων αγωγής” αναφέρει: “είναι ανάγκη οι ίδιες οι μητέρες να θηλάζουν τα παιδιά τους. Γιατί και στοργικότερα και με φροντίδα περισσότερη θα τα περιποιηθούν. Αυτές που είναι φυσικό από μέσα τους και από την κοιλιά, που λέει ο λόγος, να αγαπάνε τα παιδιά τους” .
Αλλά και ο Αριστοτέλης εναντιώνεται στη χρήση τροφών, θεωρόντας καθήκον της μητέρας να θηλάσει το μωρό της.
Σε περιπτώσεις αδυναμίας θηλασμού ή χρήσης τροφού οι μητέρες στην αρχαία Ελλάδα δίδουν στα παιδιά τους ένα μείγμα από κρασί και μέλι σε ειδικά δοχεία.
Ρωμαϊκή Εποχή
Ο μύθος θέλει τους ιδρυτές της Ρώμης, Ρωμύλο και Ρέμο (ή Ρώμο) να θήλασαν από μια λύκαινα για να επιζήσουν
Η Ρουμίλια ήταν η θεά του Μητρικού Θηλασμού στην αρχαία Ρώμη, συγκεκριμένα η προστάτιδα όλων των θηλαζουσών μητέρων καθώς και των θηλαζουσών βρεφών. Ruma είναι η λατινική λέξη για τον μαστό.
Χαρακτική από ένα ανώνυμο καλλιτέχνη 1719
Στο απόγειο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, μεταξύ του 300 π.χ. και 400 μΧ. διαμορφώνονται γραπτές συμβάσεις με τροφούς για να θρέφουν εγκαταλελειμμένα βρέφη. Τα βρέφη είναι συνήθως ανεπιθύμητα κοριτσάκια που ρίχνονται στα σκουπίδια. Τα βρέφη αγοράζονται από τους πλουσίους και τρέφονται από τις τροφούς, που είναι και αυτές σκλάβες, μέχρι της ηλικίας των 3 χρόνων. Τα συμβόλαια παρείχαν λεπτομερή λογαριασμό της υπηρεσίας της τροφού, περιλαμβανομένης της διάρκειας του θηλασμού, των προμηθειών, ειδών ένδυσης, του λαδιού για λυχνίες, και της πληρωμής για την υπηρεσία. Ήταν ένας φτηνός τρόπος απόκτησης σκλάβων.
Από περίπου το 100 μ.Χ. ως το 400 μ.Χ., ιατρικοί συγγραφείς όπως ο Σωρανός της Εφέσου, ο Γαληνός της Περγάμου, και ο Ορειβάσιος της Ρώμης, απαριθμούν τα προσόντα μιας τροφού.
Για παράδειγμα, ο Σωρανός της Εφέσου (98 μ.Χ. – 117 μ.Χ.) συνέταξε μια μαιευτική και γυναικολογική πραγματεία από 23 κεφάλαια που παρείχε ένα μοντέλο για τη σίτιση των βρεφών. Η πραγματεία περιελάμβανε την επιλογή και την αγωγή μιας τροφού.4Περιέγραψε επίσης τη δοκιμή με το νύχι που χρησιμοποιείται για την αξιολόγηση της ποιότητας και της συνοχής του μητρικού γάλακτος: Όταν μια σταγόνα μητρικού γάλακτος τοποθετηθεί σε ένα νύχι και το δάκτυλο μετακινηθεί, το γάλα δεν πρέπει να είναι τόσο υδαρές ώστε να τρέξει σε όλη την επιφάνεια του νυχιού. Όταν το νύχι γυρίσει προς τα κάτω, το γάλα δεν πρέπει να είναι αρκετά παχύ για να προσκολλάται στο νύχι. Η συνοχή του γάλακτος θα πρέπει να κυμαίνεται μεταξύ των δύο άκρων. Το κριτήριο του Σωρανού χρησιμοποιήθηκε για τα επόμενα 1.500 χρόνια για να καθορίζει την ποιότητα του μητρικού γάλακτος.4
Ο Γαληνός της Περγάμου (130 μ.Χ. – 200 μ.Χ.), συμβούλευε την τροφό πώς να παρηγορεί τα βρέφη με το φάσκιωμα, το λίκνισμα, και τραγουδώντας νανουρίσματα.
Ο Ρωμαίος γιατρός Ορειβάσιος (325 μ.Χ. – 403 μ.Χ.) έγραψε ότι η τροφός θα πρέπει να ενσωματώσει στο στήθος και τον ώμο κινήσεις για να ενισχύσει τη ροή του γάλακτος.
Μητέρα θηλάζει το μωρό της στην παρουσία του πατέρα. Λεπτομέρεια από την σαρκοφάγο του Μάρκου Κορνήλιου Στάτιου που πέθανε σε νεαρή ηλικία.
Στην Ρώμη οι πλούσιες οικογένειες συνήθιζαν να χρησιμοποιούν Ελληνίδες μητέρες και αργότερα χριστιανές σκλάβους για τον θηλασμό των παιδιών τους.
Την κατάχρηση του θεσμού των τροφών κατέκριναν προσωπικότητες, όπως ο Κικέρωνας και ο Τάκιτος, που θεωρούσαν ότι ο θηλασμός είναι ο πρώτος οικογενειακός δεσμός αγάπης που θα εξελισσόταν σε αγάπη για την πατρίδα. Η άρνηση της μητέρας να θηλάσει τα παιδιά της αποτελούσε ένδειξη παρακμής και έθετε σε κίνδυνο τη σταθερότητα της κοινωνίας.
Υπόλοιπος αρχαίος κόσμος
Ισραήλ
Στην αρχαία Παλαιστίνη, ήδη από το 2000 π.Χ., τα παιδιά θεωρούνται μια ευλογία, και ο θηλασμός θεωρήθηκε μια θρησκευτική υποχρέωση.5
Αγόρι ή κορίτσι, πρωτότοκο ή όχι, το παιδί το θήλαζε πάντα η μητέρα του, εκτός από σπάνιες περιπτώσεις, όπου κάποια πλούσια, είχε την πολυτέλεια μιας τροφού. Ο θηλασμός ήταν ένα χρέος που θύμιζαν πάντα στις μητέρες, οι ραβίνοι. Κρατούσε αρκετό καιρό, σχεδόν δυο με τρία χρόνια και ήταν μια προστασία για το νήπιο από τις διάφορες αρρώστιες λόγω κλίματος, και πάνω απ’ όλα τη δυσεντερία που ήταν συχνή και πολλές φορές θανατηφόρα. Η στιγμή του αποθηλασμού γιορταζόταν με χαρούμενο γεύμα που το συνόδευε θυσία, σε ανάμνηση του μεγάλου συμποσίου που έδωσε ο Αβραάμ την μέρα που ο γιος του Ισαάκ είχε πάψει να βυζαίνει από τον μαστό της Σάρας.29
Το 536 π.χ. στο Ταλμούδ των Εβραίων συστήνεται τα νεογνά να τοποθετούνται αμέσως στο μαστό της μητέρας και να θηλάζουν για περίπου 2 χρόνια.
Ινδίες
Στην αρχαία Ινδία ο Ινδουισμός είναι γεμάτος ιστορία, με τελετουργικές γιορτές και τελετές για το γάμο, τη γέννηση, και τη γαλουχία, μεταξύ άλλων. Πολλά από αυτά τα τελετουργικά μπορεί να εντοπιστούν στις παραδόσειςτων Ινδο-Aρίων πριν 3000 χρόνια.
Στην πρώτη ινδική λογοτεχνία, οι Βέδες, πρωτογενή ιερά κείμενα (1800π.Χ.), αναφέρουν ότι το γάλα και το στήθος είναι το σύμβολο της μακροζωίας και έχει τη γλυκύτητα των νεκταρινιών. Το στήθος έχει σχεδιαστεί ως μια στάμνα γεμάτη από νέκταρ (Atharva Veda).Τα αρχαία Αγιουρβεδικά (Ayurvedic) κείμενα, όπως το Charak Samhita (μια συλλογή των έργων του Acharya Charak, του πατέρα της ιατρικής, 400-200π.χ.), το Sushruta Samhita (μια συλλογή από έργα του Sushruta, χειρουργού κατά την περίοδο Gupta, 400 π.χ. ), και το Kashyap Samhita (παιδίατρου), απεικονίζουν τη σημασία του μητρικού θηλασμού, και περιγράφουν τις ιδιότητες του μητρικού γάλακτος. Το μητρικό γάλα έχει θεωρηθεί ότι έχει μεγάλες δυνάμεις. Οι ζωοποιείς εξουσίες του τονίζονται σε επιλεγμένα αποσπάσματα από τα ιατρικά αυτά κείμενα που συνιστούσαν τον αποκλειστικό θηλασμό μέχρι την εμφάνιση δοντιών αλλά τουλάχιστον για 6 μήνες.
Το Sushruta Samhita αναφέρει σαφώς την εισαγωγή άλλων τροφών. Στην ηλικία των 6 μηνών, όταν αρχίζει η οδοντοφυΐα, στο παιδί θα πρέπει να δοθεί μικρή και χρήσιμη τροφή. Μπορεί να αναβληθεί για μερικούς μήνες μέχρι να εμφανιστούν τα πρώτα δόντια. Πρόωρος απογαλακτισμός μπορεί να οδηγήσει σε πρησμένη κοιλία.
Το Sushruta Samhita συνιστά, επίσης, ότι ο θηλασμός να συνεχιστεί έως ότου η μητέρα μείνει έγκυος Η πρώτη στερεά τροφή (Anna Prashan) πρέπει να δίδεται μόνο όταν το παιδί είναι σε θέση να αφομοιώσει τα τρόφιμα.H τελετή περιγράφεται με τον ακόλουθο τρόπο: Ο πατέρας θα πρέπει να του δώσει να φάει τροφή που αναμίχθηκε με τυρόπηγμα, μέλι και βούτυρο με την ακόλουθη ευχή: “Ω Άρχοντα των τροφίμων! Δώσε μας φαγητό θρεπτικό και ισχυρό. Ανύψωσε τον δωρητή. Παραχώρησε εξουσία σε εμάς, τους άνδρες και τα ζώα.
Η Αγιουρβέδα (στίχοι 11/83), εξηγεί: Για να κάνετε ένα παιδί έξυπνο, δώστε του ρύζι με πηγμένο γάλα για τυρί και γκι, με την ακόλουθη ευχή (μάντρα). ” Κύριε των τροφίμων, παραχώρησε μας ένα μέρος των φαγητών ενδυναμώνοντας το, ώστε να μην φέρνει καμία ασθένεια και μετά, οδηγήσει ακόμα πιο ψηλά το δωρητή.
Πεποιθήσεις σχετικά με το πρωτόγαλα ποικίλλουν σε κοινότητες. Πολλές μητέρες απορρίπτουν το πρωτόγαλα, πιστεύοντας ότι είναι επιβλαβές για το παιδί. Στο βρέφος δίδεται αγελαδινό γάλα, νερό, μέλι κατά τη διάρκεια αυτής της αρχικής, πολύ σημαντικής περιόδου για την εγκατάσταση της γαλουχίας.
Στην ινδική μυθολογία ο Σίβα, ο θεός της καταστροφής, καθώς και ο άρχοντας των βοοειδών, και του ασκητισμού, παραχωρεί στη σύζυγό του, τη θεά Parvati, την επιθυμία της για έναν γιο, δημιουργώντας ένα αγοράκι από μέρος του φορέματος της. Παρά το σκεπτικισμό της Parvati, το μωρόGaneshέρχεται στη ζωή όταν η Parvati το βάζει στο στήθος της.
Κίνα
Κινέζικα γραπτά φαίνονται να είναι πιο κοντά στις σύγχρονες παγκόσμιες ιατρικές συμβουλές, προσεγγίζοντας το θηλασμό από μία πιο φυσική και υποστηρικτική προοπτική. Μια κινεζική εργασία από τονSunSimiao (581-682), της δυναστείας των Τανκ περιγράφει το ανθρώπινο γάλα σαν προϊόν ζωτικής ενέργειας. Από την έναρξη του θηλασμού, η κινεζική γραφή του 12ουαιώνα ακούγεται εντυπωσιακά πανόμοια με τις συμβουλές που θα δοθούν σήμερα σε μια μητέρα που μόλις έχει γεννήσει.
Οδηγίες για το θηλασμό βρίσκονται σε κινέζικα ιατρικά κείμενα που χρονολογούνται από τον 10ο αιώνα μΧ.: “Μια ενδελεχήςσυζήτηση για την υγιεινή των μικρών παιδιών”, που δημοσιεύθηκε κατά τη διάρκεια της δυναστείας των Song (960-1279) περιλαμβάνει πληροφορίες σχετικά με το τι θεωρήθηκε η κατάλληλη μέθοδος θηλασμού για ένα παιδί, οι απαιτήσεις και περιορισμοί που τίθενται από την μητέρα με βάση την τρέχουσα γνώση σχετικά με τη σύνθεση του μητρικού γάλακτος, και τις συνθήκες που μπορεί να επηρεάσουν την ικανότητα του παιδιού να θηλάσει. Ενώ ορισμένες αναπροσαρμογές έγιναν σε αυτές τις συμβουλές από τους μεταγενέστερους ιατρικούς συγγραφείς, έμφαση δίδεται συνεχώς στις σωστές διαδικασίες και τα σχετικά με την ποιότητα, τη θερμοκρασία και τη φρεσκάδα του γάλακτος. Οι περιορισμοί που τίθενται στις θηλάζουσες μητέρες στους τομείς της διατροφής, του συναισθήματος, της θερμοκρασίας και της υγείας επαναλαμβάνονται συχνά, και προειδοποιήσεις κατά του θηλασμού αμέσως μετά τη σεξουαλική επαφή ή ενώ ευρίσκεται η μητέρα σε κατάσταση μέθης ήταν διαδεδομένες. Γενικά οι συζητήσεις των αρχαίων Κινέζων περί του θηλασμού ήταν εξαιρετικά πρακτικές, ορθολογικές, και τεχνικής φύσεως. Ο θηλασμός στην Κίνα συνήθως κρατά τουλάχιστον 2 χρόνια.
Ισλάμ
Ο θηλασμός διαθέτει μια θρησκευτική βάση στο Ισλάμ. Το Ιερό Κοράνι συνιστά η μητέρα να θηλάζει τους απογόνους της για 2 χρόνια, αν είναι δυνατόν, και δηλώνει ότι κάθε νεογέννητο βρέφος έχει το δικαίωμα να θηλάζει (στίχος 2:233).Περιγράφει την ανάγκη συνέχειας μεταξύ του ενδομήτριου περιβάλλοντος, στο οποίο τροφή δίδεται με το αίμα της μητέρας μέσω του πλακούντα, και του εξωμήτριου περιβάλλοντος, στο οποίο η βρεφική διατροφή γίνεται με μητρικό γάλα. Έτσι, μετά τη γέννηση το νεογνό παραμένει προσκολλημένο και εξαρτάται από τη μητέρα του για τροφή για 24 μήνες (στίχος 46:15).
Αν η μητέρα δεν είναι σε θέση να θηλάσει, εκείνη και ο πατέρας μπορεί να συμφωνήσουν αμοιβαία να αφήσουν μια τροφό να θηλάσει το παιδί (στίχος 2:233). Αυτό αποδεικνύει την προτίμηση του Ισλάμ στη διατροφή του βρέφους με ανθρώπινο γάλα αντί για γάλα ζώων. Η επιλογή της τροφού θεωρείται ότι είναι το κλειδί για την υγεία των μωρών που δεν μπορεί να τραφούν από τις βιολογικές τους μητέρες. Ο Προφήτης Μωάμεθ δίδει εντολή στους Μουσουλμάνους να προστατεύσουν τα παιδιά τους από την κατανάλωση του γάλακτος της «μοιχαλίδας και της παράφρονας”, και θεωρεί το γάλα τους «μολυσματικό». Τα παιδιά που έχουν θηλάσει από την ίδια γυναίκα θεωρούνται αδέλφια και ως εκ τούτου απαγορεύεται να παντρευτεί ο ένας τον άλλον (στίχος 4:23).21 Ο γιατρός Ibn Sina (γνωστός στη Δύση ως Avicenna, 980-1037 μ.Χ.) περιγράφει το μητρικό γάλα σαν λευκό αίμα. Το Hadith (ρήσεις και διδασκαλίες του Προφήτη και χρησιμοποιείται για να διαμορφώσει τη συμπεριφορά ενός Μουσουλμάνου) αναφέρει ότι η μητέρα λαμβάνει ανταμοιβή για καλή πράξη για κάθε σταγόνα μητρικού γάλακτος που δίδει στο παιδί της.
Μια σημαντική πτυχή του θηλασμού σε μουσουλμανικές κουλτούρες είναι η έμφαση της μητέρας για την προστασία της ιδιωτικής ζωής και τη σεμνότητα όταν θηλάζει. Αυτή η έμφαση προέρχεται από την ισλαμική πίστη ότι υπάρχουν μέρη του σώματος των ανδρών και των γυναικών που πρέπει να καλύπτονται ανά πάσα στιγμή μπροστά από εκείνους που δεν είναι στενοί συγγενείς.
4. Βυζαντινοί χρόνοι
Κατά τους Βυζαντινούς χρόνους, οι γιατροί άρχισαν να περιγράφουν την τεχνική του θηλασμού και τόνιζαν τα πλεονεκτήματα του, ιδιαίτερα για τα νεογνά μικρού σωματικού βάρους κατά τη γέννηση. («ισχνά τικτόμενα»). Δεν ενθάρρυναν την πρόωρη εισαγωγή άλλων τροφών στο βρεφικό διαιτολόγιο και καθόριζαν την ιδανική διάρκεια θηλασμού στους 20 με 24 μήνες, με σταδιακό απογαλακτισμό. Αν όμως το βρέφος αρρωστήσει σύντομα μετά τον απογαλακτισμό, επιδιώκεται η επάνοδος στο θηλασμό μέχρι την πλήρη ανάρρωση, επειδή φαίνεται ότι ήταν γνωστή η συμβολή του στην ενίσχυση της βρεφικής ανοσίας κατά των λοιμώξεων.
Από αναφορές του Αέτιου και του Ορειβάσιου, το πύαρ ή πρωτόγαλα οι Βυζαντινοί το θεωρούσαν ακατάλληλο για τα νεογνά και γι’ αυτό τους χορηγούσαν μέλι σαν βασική πρώτη τροφή. Ιδανικά ο θηλασμός έπρεπε να ξεκινήσει μεταξύ της 3ης και 5ης ημέρας.
Και στο βυζάντιο ο θηλασμός συνδέθηκε με το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο της μητέρας, με τις γυναίκες της αριστοκρατίας να προσλαμβάνουν μία ή περισσότερες τροφούς για τον θηλασμό των παιδιών τους.
Οι γιατροί δεν απορρίπτουν το θεσμό της τροφού (τίτθης), αλλά καθορίζουν σχολαστικούς κανόνες θηλασμού και αυστηρά κριτήρια επιλογής τροφού. Πρέπει να είναι υγιής, ηλικίας μεταξύ 20 με 40, ή ακόμη καλύτερα μεταξύ 25 με 35, ιδανικότερο δε να πλησιάζει την ηλικία της μητέρας. Παραδοσιακά προτιμούνται γυναίκες από τη Θράκη ή την Αίγυπτο. Είναι απαραίτητη η προηγούμενη εμπειρία στην ανατροφή παιδιών και η προϋπηρεσία. Η δε διατροφή τους κατατάσσεται σε αυτή που συστήνεται, σε αυτή που απαγορεύεται και σε αυτή που αποφεύγεται.
Πρέπει τα ρούχα τους να είναι καθαρά, να είναι ήρεμες με χαρούμενη διάθεση, αλλά αυστηρές σε θέματα συναναστροφής ανδρών.
Στους βυζαντινούς χρόνους βλέπουμε και την χρήση τεχνητής σίτισης. Στο “Βίος και ανατροφή του Αγίου Θεοδώρου” πεθαίνοντας η μητέρα, ο πατέρας επινόησε ένα “αγγείο υελούν έχον εκτύπωνα τιτθίου” και με αυτό τάιζε το γιό του με ένα μίγμα υδρόμελου και αλεσμένων δημητριακών.
5. Μεσαίωνας
Γραφές από το Μεσαίωνα περιγράφουν επίσης τα ειδικά προσόντα και καθήκοντα της τροφού. Για παράδειγμα, μεταξύ του 1220 μ.Χ. και 1250 μ.Χ., ο Bartholomeus Anglicus, ένας Φραγκισκανός μοναχός, αναφέρει κάποιες από αυτές τις ιδιότητες και τα καθήκοντα: Μια νοσοκόμα χαίρεται με ένα αγόρι, όταν χαίρεται και κλαίει μαζί του όταν κλαίει, ακριβώς όπως μια μητέρα, τον φιλά όταν λέει ψέματα, τον κρατά σφικτά και τον σηκώνει όταν πέφτει κάτω, τον πλένει και καθαρίζει όταν λερώνεται.
Στη μεσαιωνική Δύση, οι γυναίκες των λαϊκών στρωμάτων θήλαζαν οι ίδιες τα παιδιά τους, καθώς δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να προσλάβουν τροφό αλλά και γιατί οι οικιακές και οι αγροτικές εργασίες που εκτελούσαν μπορούσαν να συνδυαστούν με το θηλασμό.
Την ίδια εποχή εμφανίζονται και οι πρώτες αντιρρήσεις εναντίον των τροφών Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, η κοινωνία θεωρεί τη παιδική ηλικία σαν μια ιδιαίτερη περίοδο αστάθειας και ευπάθειας. Το μητρικό γάλα θεωρείτο ότι έχει μαγικές ιδιότητες, και πίστευαν ότι το μητρικό γάλα θα μπορούσε να μεταδώσει τόσο σωματικά όσο και ψυχολογικά χαρακτηριστικά της τροφού. Η πεποίθηση αυτή οδήγησε σε διαμαρτυρίες ενάντια της πρόσληψης τροφών, και για άλλη μια φορά θεωρήθηκε ένα άγιο καθήκον για μια μητέρα να θηλάζει το παιδί της
Στο Μεσαίωνα, στις περιπτώσεις αδυναμίας μητρικού θηλασμού, το κέρατο αγελάδας με κομμάτια από μαλακό δέρμα δεμένα σαν θηλή συχνά χρησιμοποιείται για να ταΐσουν τα μωρά. Η προέλευση αυτών των πρακτικών είναι ασαφής, αλλά ήταν προφανώς ευρέως διαδεδομένη λόγω της διαθεσιμότητας του υλικού με το κατάλληλο σχήμα του και την έλλειψη κόστους, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις που δεν υπάρχουν χρήματα για τροφό.
Στη μεσαιωνικήΕυρώπη παρατηρείται μια επανεκτίμηση του ρόλου του μητρικού θηλασμού, και αυτό γίνεται ορατό μέσα από τις εικαστικές τέχνες: η «Θηλάζουσα Παναγία» (“MariaLactans”) αλλά και η «Θηλάζουσα Εύα», που απεικονίζονται σε εκκλησίες και σε δημόσιους χώρους και υποδηλώνουν το σεβασμό προς αυτήν την πλευρά της μητρότητας.
Η “Μαρία Lactans” ήταν κυρίαρχο χαρακτηριστικό στις αγιογραφίες της Παναγίας από τους πρώτους αιώνες μέχρι και την εποχή της Αναγέννησης.
Η δημοτικότητα των εικόνων της «Maria Lactans», σε μια εποχή πολέμων και εξάπλωσης της βουβωνικής πανώλης, πιθανά να αποτελούσε την αντικειμενοποίηση της μεγαλύτερης προσωπικής και συλλογικής αγωνίας της εποχής, που δεν είναι άλλη από την επαρκή και ασφαλή σίτιση.
Γιατί όμως εξαφανίζεται κατά την Αναγέννηση η Maria Lactans; Με την έλευση της τυπογραφίας, οι ιστορικοί λένε, ήρθε η ικανότητα της πορνογραφίας μαζικής αγοράς, που να προωθεί τη σεξουαλικοποίηση των γυναικών στη λαϊκή φαντασία. Τι περισσότερο, το τυπογραφείο επέτρεψε την ευρύτερη κυκλοφορία των ανατομικών σχεδίων για ιατρικούς σκοπούς, που με τη σειρά τους συνέβαλαν στην απομυθοποίηση του σώματος. Και οι δύο υπονόμευσαν παραδοσιακές όψεις του σώματος σαν μια αντανάκλαση του θείου. Η άλλη σημαντική συνέπεια αυτής της νέας τεχνολογίας, φυσικά, ήταν η μαζική αγορά της Αγίας Γραφής και η άνοδος του Προτεσταντισμού, που ενθάρρυνε την εστίαση στο κείμενο των Γραφών και αποθάρρυνε τη χρήση των εικόνων. Η πολιτιστική στροφή ήταν τόσο μεγάλη που ακόμη και οι Καθολικοί σύντομα έφτασαν να θεωρούν το στήθος ως ακατάλληλη εικόνα για τις εκκλησίες. Αντ ‘αυτού, η θυσία του σταυρού και τα βάσανα του Ιησού έγιναν το κυρίαρχο μοτίβο του Χριστιανισμού.
6. Αναγέννηση
Κατά την περίοδο της Αναγέννησης η κοινωνία αποδοκιμάζει ευρέα τη χρήση τροφών και δείχνει προτίμηση για τις μητέρες που θηλάζουν τα παιδιά τους. Ωστόσο, η τροφός παραμένει η καλύτερη εναλλακτική λύση για τα βρέφη των οποίων η μητέρα δεν μπορούσε να θηλάσει.
Η Πραγματεία για τα Παιδιά, που δημοσιεύθηκε το 1577 και έχει συνταχθεί από την Ιταλική Omnibonus Ferrarious, τόνισε ότι η μητέρα ήταν μια καλύτερη επιλογή από μια παραμάνα για τη σίτιση των βρεφών, εκτός εάν η μητέρα ήταν άρρωστη ή δεν μπορούσε να θηλάσει. H Ferrarious ανησυχεί ότι τα βρέφη θα έπαιρναν «γεύση της φύσης του ατόμου από το οποίο τρέφονται» ή με άλλα λόγια, θα αγαπήσουν μια τροφό, επειδή είχαν γαλουχηθεί απ’ αυτή, περισσότερο από τη μητέρα τους.
Από επιστημονικές μελέτες των οστών από τάφους παιδιών της οικογένειας των Μεδίκων στην Φλωρεντία αποδεικνύεται ότι ο απογαλακτισμός γινότανε μετά το 2ο έτος ζωής, και μάλιστα μερικούς μήνες μετά.
7. Νεώτεροι Χρόνοι
Γνωστοί ανθρωπιστές όπως ο Έρασμος και ο Φραντσέσκο Μπάρμπαρο προσπάθησαν να ενθαρρύνουν τις μητέρες να θηλάσουν τα βρέφη τους.
Στις αρχές του 17ουαιώνα, ο Γάλλος μαιευτήρας Jacques Guillemeau υποστήριξε την αρχή ότι η φυσική μητέρα πρέπει να θηλάζει το παιδί της.
Ο Guillemeau ανέφερε τέσσερις κύριες αντιρρήσεις σχετικά με την τροφό: 1) το παιδί μπορεί να αλλαχτεί με ένα άλλο στη θέση του,2) η αγάπη μεταξύ του παιδιού και της μητέρας θα μειωθεί,3) μια κακή κατάσταση μπορεί να κληρονομηθεί από το παιδί, και 4) η τροφός μπορεί να διαβιβάσει μια ατέλεια του σώματός της στο παιδί που θα μπορούσε στη συνέχεια να μεταδοθεί στους γονείς. Ωστόσο, αν οι περιστάσεις καθιστούν αναγκαία μια παραμάνα, ο Guillemeau συνιστά μια ευτυχισμένη, υγιή, ευσυνείδητη, καλής συμπεριφοράς, παρατηρητική, νηφάλια γυναίκα που να ήταν πρόθυμη να θηλάσει. Το πιο σημαντικό, σύμφωνα με τον Guillemeau, η τροφός δεν θα πρέπει να έχει πυρόξανθα μαλλιά, επειδή οι κοκκινομάλλες ήταν γνωστό ότι έχουν ένα καυτό ταμπεραμέντο που ήταν επιβλαβές για το γάλα τους.
Από το 1500 – 1700,μεταξύ των πλουσίων της ανώτερης κοινωνικής τάξης στις ευρωπαϊκές χώρες, η μίσθωση των τροφών αποτελούσε τον κανόνα. Oταν ένα μέλος της βασιλικής οικογένειας περίμενε παιδί, αρκετές τροφοί κρατιούνταν σε αναμονή. Παράδειγμα ο Λουδοβίκος ο XVI είχε 4 τροφούς προτού απογαλακτισθεί στην ηλικία των 24 μηνών.
Η μέλλουσα μητέρα ήταν υπεύθυνη για την επιλογή μιας τροφού καλής ιδιοσυγκρασίας και ήθους. Η τροφός ήταν υπό την αυστηρή επιτήρηση της μητέρας στο σπίτι της. Σε αντιστάθμισμα οι τροφοί έχαιραν άριστης φροντίδας και συχνά ζούσαν στο ίδιο σπίτι για χρόνια. Ήταν μια τεράστια ευκαιρία για απασχόληση στις φτωχές γυναίκες που έψαχναν αυτή τη δουλειά, και συχνά παραμελούσαν, εγκατέλειπαν ή ακόμη και σκότωναν τα δικά τους παιδιά για να βρουν εργασία σαν τροφοί.1
Ενώ η ανώτερη τάξη θα μπορούσε να πληρώσει για τροφό, ο γενικός πληθυσμός κατέφευγε σε ομαδοποίηση του θηλασμού, δηλαδή το πέρασμα του μωρού από χέρι σε χέρι, αν η μητέρα δεν ήταν σε θέση να θηλάσει, αν δούλευε στα χωράφια ή αν είχε πεθάνει. Οι τροφοί είχαν επίσης μια ζωτική λειτουργία στα Ορφανοτροφεία όπου έχει εκτιμηθεί ότι θηλάζουν μέχρι τριάντα φορές την ημέρα, και παράγουν ως και 5 λίτρα γάλα.1
Για ένα χρονικό διάστημα οι οικότροφες παραμάνες ήσαν έξω από την μόδα και τα νεογνά στέλλονταν για να ζήσουν στο σπίτι των τροφών έως ότου να έχουν απογαλακτιστεί. Αυτό στερούσε την εποπτεία της οικογένειας πάνω στις τροφούς, η βρεφική θνησιμότητα αυξήθηκε κατακόρυφα, και παρατηρήθηκε ελάττωση του πληθυσμού εργατικών χεριών. Ανάγκασε κυβερνήσεις, όπως της Γαλλίας να θέσουν αυστηρούς νόμους για την χρήση των τροφών.
Στα μέσα του 18ου αιώνα, ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ, θα προπαγανδίσει την ιδέα του μητρικού θηλασμού, θα επιτεθεί στους αριστοκράτες για την επιλογή τους να προσλαμβάνουν τροφούς και θα ασκήσει κριτική στον Πλάτωνα για την υπεροχή που έδινε στο κράτος έναντι της οικογένειας, θέτοντας ρητορικά το ερώτημα «Μπορεί ο πατριωτισμός να ευδοκιμήσει έξω από την μικρογραφία της πατρίδας που είναι το σπίτι;» θέτοντας φυσικά στο επίκεντρο του σπιτιού την θηλάζουσα μητέρα και το παιδί, τους οποίους προστατεύει με την δύναμη του ο πατέρας.
Τα σχόλια του Ρουσσώ, έχουν κάποια αξιόλογη αξία και μέσα από βιβλία και φυλλάδες του δέκατου όγδοου αιώνα τονίζεται η έννοια του “φυσικού” ταΐσματος και αντενδείκνυται η χρήση των τροφών. Ένας αριθμός ιστορικών έχουν αποδώσει την επιφυλακτικότητα αριστοκρατικών γυναικών να θηλάζουν κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου σε θέματα αμείλικτα συνδεδεμένα με τα πρότυπα των φύλων, συμπεριλαμβανομένων των επιπτώσεων που θα είχε για τη σιλουέτα τους, τον τρόπο που τους εμπόδιζε να φορούν μοντέρνα ρούχα, και η περιορισμένη πρόσβασή τους σε κοινωνικές δραστηριότητες.
Η απόφαση μιας γυναίκας να μη θηλάσει, όμως, σύμφωνα με την Mary Wollstonecraft (1759-1797), ήταν μερικές φορές το προϊόν λιγότερης επιπολαιότητας εκ μέρους της γυναίκας, και πιο μισογυνικός εξαναγκασμός: “Υπάρχουν πολλοί σύζυγοι που στερούνται πατρικού αισθήματος και αγάπης και που, κατά την περίοδο του πρώτου αναβρασμού της ηδονής, αρνούνται να αφήσουν τις συζύγους τους να θηλάζουν τα παιδιά τους. 24” Στη δημοσίευση της «Υπεράσπιση των Δικαιωμάτων της Γυναίκας» που αποτελεί ένα από τα ιδρυτικά κείμενα του σύγχρονου φεμινισμού, αναφέρει ότι μια γυναίκα θα πρέπει να θηλάσει το παιδί της, όχι επειδή είναι βιολογικά προγραμματισμένη, ούτε γιατί έτσι θα αποδείξει την πολιτική της αρετή, αλλά επειδή έχει το δικαίωμα να το πράξει.
Κατά την Γαλλική επανάσταση θα τονισθεί η αξία του θηλασμού ανάμεσα στην ισότητα και την αντιπροσωπευτική διακυβέρνηση. Η άρνηση του θηλασμού θα χαρακτηρισθεί σαν ένδειξη αριστοκρατίας και κατ’ επέκταση παρακμής.
Είναι χαρακτηριστικό το έργο του Γάλλου καλλιτέχνη Ονορέ Ντομιέ, στο οποίο απεικονίζει την Γαλλική Δημοκρατία σαν μια ισχυρή γυναίκα, που με αυτοπεποίθηση κρατά την Γαλλική σημαία, ενώ δύο υγιή παιδιά θηλάζουν από τα στήθη της και ένα τρίτο παιδί κάθεται στα πόδια της, διαβάζοντας ένα βιβλίο. Η αλληγορία είναι εμφανής: η Γαλλική Δημοκρατία, όπως μια καλή μητέρα, θα θρέψει με το μητρικό γάλα και με την γνώση το σώμα και το μυαλό των πολιτών της.
Βλέπουμε μια σημαντική αλλαγή στη σίτιση των βρεφών στη Βρετανία στα μέσα του 18ου αιώνα, με τη δημοσίευση ενός βιβλίου από τον γιατρό William Cadogan με τίτλο, “Nursing and the Management of Children”, ενός βιβλίου που σηματοδότησε την έναρξη μιας εποχής, όταν τα βιβλία συμβουλές για τις μητέρες άρχισαν να εμφανίζονται. Ο Cadogan ενθαρρύνει τις γυναίκες να θηλάζουν τα μωρά τους.
Στην Ευρώπη έρχεται η εποχή μιας ισχυρής κίνησης να καταστεί η τεχνητή διατροφή ασφαλέστερη, και να μειωθεί η εξάρτηση από την τροφό-παραμάνα.
Στα τέλη του 18ου αιώνα το δίλημμα μεταξύ μητρικού θηλασμού και θετού θηλασμού αποτελούσε ουσιαστικά παρελθόν. Για πρώτη φορά το θηλάζον στήθος και το μητρικό γάλα είχαν αποκτήσει ανταγωνιστή, που ήταν αντίστοιχα το θήλαστρο και το βρεφικό γάλα.11
Στην Ευρώπη του 17ου αιώνα, χρησιμοποιήθηκαν θήλαστρα από δέρμα ή ξύλο. Αυτά αργότερα εξελίχθηκαν σε θήλαστρα από κασσίτερο, πολλά από τα οποία έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα. Η πλειοψηφία αυτών των πρώιμων μπουκαλιών θηλασμού έχουν σχήμα φιάλης, με βιδωτό στη κορυφή και σχηματίζουν μια σκληρή θηλή.
Ένα άλλο δοχείο σίτισης που χρησιμοποιείται από τον 16ο έως τον 18ο αιώνα είναι αυτό που έχει σχήμα βάρκας (pap boat). Με αυτό τάιζαν τα βρέφη pap και panada. Το pap αποτελείται από ζεστό νερό και αλεύρι ή ψωμί μουσκεμένο σε νερό ή γάλα και κάποτε προστίθεται και αυγό.9 Η panada αποτελείται από δημητριακά μαγειρεμένα σε ζωμό.5 Και οι δύο ουσίες αποτελούν συμπλήρωμα στο γάλα ζώου, ειδικά όταν το βρέφος δεν αναπτύσσεται. Το pap boat είχε ένα κοίλο μέρος σαν κουτάλι για να χύνεται το περιεχόμενο μέσα στο στόμα του βρέφους εύκολα. Με αυτόν τον τρόπο η τροφή πήγαινε πολύ πιο γρήγορα και σε πολύ μεγαλύτερες ποσότητες από τον θηλασμό.27 Στο 18ο και 19ο αιώνα τα pap boat και τα κύπελλα ήταν από κασσίτερο ή και κεραμικό Staffordshire και πιο σπάνια από ασήμι (δώρα βάπτισης).
Papboats, κύπελλα, και φιάλες θηλασμού του 1880 έγιναν από πολλά από τα κορυφαία κεραμοποιεία, όπως to Wedgwood
Το 1770, ο Δρ Hugh Smith εφηύρε το “Bubby pot,” που είναι φτιαγμένο από κασσίτερο (pewter) και μοιάζει με τσαγιέρα. Είναι εκπληκτικό το πόσο αυτή η συσκευή έμοιαζε με την κυπριακή του 1900 π.Χ., την οποία ο Δρ. Σμιθ δεν είδε ποτέ.
Κατά τη διάρκεια των αιώνων και μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα, το γάλα των ζώων ήταν η πιο κοινή πηγή της τεχνητής διατροφής. Οι pap και panada χρησιμοποιήθηκαν μόνο ως συμπλήρωμα στο γάλα των ζώων, όταν το βρέφος δεν κατάφερνε να ανατηχθεί. Ο τύπος του γάλακτος ζώου που χρησιμοποιείται εξαρτάται από το είδος του ζώου που ήταν διαθέσιμο, π.χ. κατσίκες, πρόβατα, γαϊδούρια, καμήλες, χοίροι, ή άλογα. Το πιο κοινό παγκοσμίως γάλα για την τεχνητή διατροφή, όμως, ήταν το αγελαδινό γάλα.
Αν και τα θήλαστρα εξελίχθηκαν, τόσο σε υλικό όσο και σχεδιασμό για τα επόμενα 400 χρόνια, όλα είχαν ένα κοινό χαρακτηριστικό: είναι ανθυγιεινά και είναι αδύνατον να καθαρισθούν εντελώς. Σε συνδυασμό με μια γενική έλλειψη υγιεινής, των μολυσμένων πηγών γάλακτος και πολύ λίγη γνώση πάνω στις διατροφικές ανάγκες του βρέφους, τα τρομερά ποσοστά θνησιμότητας των κάτω των δύο ήταν αναμενόμενα. 23
8. Βιομηχανική Εποχή
Στον απόηχο της βιομηχανικής επανάστασης, η κοινωνική τάξη και ο πλούτος συνέχισαν να είναι ο μεγαλύτερος καθοριστικούς παράγοντες για το πώς οι γυναίκες τρέφουν τα παιδιά τους.
Καθώς ολόκληρες οικογένειες επανεγκαθίστανται από τις αγροτικές στις αστικές περιοχές σε αναζήτηση εργασίας, οι χαμηλοί μισθοί σε συνδυασμό με το υψηλό κόστος διαβίωσης αναγκάζουν συχνά τις γυναίκες έξω από το σπίτι για να εργαστούν.
Ο μητρικός θηλασμός καθίσταται αδύνατος και αναζητούνται εναλλακτικές λύσεις.
Κατά τη Βιομηχανική Επανάσταση η αύξηση της καθαριότητας, η εξάρτηση από το γάλα σαν πρωταρχική «τεχνητή διατροφική πηγή,” και η μειωμένη χρήση των pap και panada βοήθησε να μειώσει τα καταστροφικά υψηλά ποσοστά βρεφικής θνησιμότητας σε αστικά σπίτια και σε βρεφοκομεία που συχνά προσεγγίζουν το 100%.
Κατά την Βικτωριανή εποχή εγχειρίδια συμβουλεύουν τις θηλάζουσες μητέρες όχι μόνο να απέχουν από τη σεξουαλική δραστηριότητα αλλά να συμπεριφέρονται όπως οι αγελάδες και να απέχουν από κοινωνικές επαφές, να αναπαύονται πολύ, και να τρώνε μειλίχια τρόφιμα. Η συγγραφέας Panton αντιδρά με το εξής:”Ας μην καταδικάζουμε την μητέρα να είναι μια κοινή ή συνηθισμένη « αγελάδα », εκτός εάν έχει μια πραγματική επιθυμία να θηλάσει. …” Από την άλλη γιατροί από τα μέσα του 19ου αιώνα συστήνουν διάφορες παιδικές τροφές σε αντικατάσταση του μητρικού γάλακτος.
Το Γυαλί αντικατέστησε γρήγορα τα δοχεία πορσελάνης και κασσίτερου. Ήταν ευκολότερο να καθαρισθεί και η αποδοχή του συνέπεσε με την κατανόηση των βακτηρίων και της μετάδοσης τους, καθώς και τη βελτίωση των υγειονομικών συνθηκών.
Μια σημαντική εξέλιξη ήταν η εφεύρεση του καουτσούκ το 1840. Οι πρώτες θηλές από καουτσούκ είχαν μια πολύ έντονη και δυσάρεστη οσμή και πέρασαν μερικά χρόνια πριν οι κατάλληλες ελαστικές θηλές να κατασκευάζονται σε μεγάλους αριθμούς.
Ένα μεγάλο επίτευγμα ήταν η εφεύρεση του double-ended θηλάστρου από τον Allen και Hanbury το 1894. Ο σχεδιασμός είχε μια θηλή στο ένα άκρο και μία βαλβίδα στο άλλο άκρο. Αυτό επέτρεψε τη ροή του γάλακτος να είναι σταθερή, αλλά το πιο σημαντικό ήταν η ευκολία καθαρισμού . Η επιτυχία του είναι τόσο μεγάλη που το βελτιωμένο μοντέλο του 1900 πωλείται μέχρι και το 1950.
Η δεκαετία του 1950 είδε την εισαγωγή των όρθιων θηλάστρων με στενό λαιμό, ανθεκτικών στη θερμότητα (μοντέλα πυρέξ). Στην αγορά του Ηνωμένου Βασιλείου αυτά τα θήλαστρα εμφανίζονται τη δεκαετία του 1960, ακόμη και αν αυτά ήταν διαθέσιμα στις ΗΠΑ από τις αρχές της δεκαετίας του 1920.
Όρθιο θήλαστρο
Τον 18ο αιώνα, οι πρώτες χημικές αναλύσεις του ανθρώπινου γάλακτος και αυτού των γαλακτοπαραγωγών ζώων άρχισαν να εμφανίζονται. Ο Jean Charles Des-Essartz δημοσίευσε την πραγματεία «Φυσική Ανατροφή των Παιδιών» το 1760, στο οποίο συγκρίνει τη σύσταση του μητρικού γάλακτος με εκείνο της αγελάδας, του προβάτου, του γαϊδάρου, και τις κατσίκας. Με βάση τα χημικά χαρακτηριστικά, ο Des-Essartz αιτιολογεί το ανθρώπινο γάλα σαν τη καλύτερη πηγή διατροφής των βρεφών.
Με μητρικό γάλα ως το ιδανικό, πολλοί επιστήμονες προσπάθησαν να διαμορφώσουν μη ανθρώπινο γάλα να μοιάζει με το ανθρώπινο.
Μια άλλη σημαντική επιστημονική πρόοδος του 19ου αιώνα ήταν η διατήρηση των τροφίμων. Το 1810, ο Nicholas Appert ανέπτυξε μια νέα τεχνική για την αποστείρωση τροφίμων σε σφραγισμένα δοχεία.
Ακολουθεί το γάλα εβαπορέ, το οποίο κατοχυρώθηκε με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας το 1835 από τον William Newton. Το 1885, ο John B. Myerling αναπτύσσει ένα μη ζαχαρούχο συμπυκνωμένο γάλα, ονομάζοντάς το «εβαπορέ». Το «εβαπορέ» του Myerling ήταν μια δημοφιλής επιλογή για τη σίτιση των βρεφών και συνιστάται από τους παιδιάτρους από τη δεκαετία του 1930 έως τη δεκαετία του 1940. 9Μέχρι το 1883, υπήρχαν 27 πατενταρισμένες μάρκες βρεφικών τροφών.30 Αυτά τα εμπορικά προϊόντα ήρθαν σε μορφή σκόνης και αποτελούνταν από υδατάνθρακες όπως σάκχαρα, άμυλα, και δεξτρίνες τα οποία προστίθενται στο γάλα. Εμπορικά ονόματα περιλαμβάνουν τους εξής: “Nestlé’s Food®, Horlick’s Malted Milk®, Hill’s Malted Biscuit Powder®, Mellin’s Food®, Eskay’s Food®, Imperial Granum®, και Robinson’s Patent Barley®” Τα τρόφιμα αυτά ήταν παχυντικά, αλλά τους έλειπαν πολύτιμα θρεπτικά συστατικά όπως πρωτεΐνη, βιταμίνες και μέταλλα. Με την πάροδο του χρόνου, θρεπτικά συστατικά προστίθενται μεμονωμένα.
Σταδιακά άρχισαν να βελτιώνονται τα τεχνητά γάλατα σε ποιότητα. Οι συνθήκες φύλαξης τους, κατά τους καλοκαιρινούς ιδιαίτερα μήνες, σε ψυγεία από πάγο, και η καλύτερη φροντίδα των αγελάδων, και η δημιουργία κλινικών βρεφικού γάλακτος που παρέχουν καθαρό γάλα στο κοινό, μειώνει την βρεφική νοσηρότητα.
Σύγχρονη Εποχή
Αρχικά, τα βρεφικά γάλατα δημιουργήθηκαν για να βοηθήσουν παιδιά τα οποία δεν μπορούσαν να θηλάσουν. Όμως, η εφεύρεση της πλαστική θηλής και του πλαστικού μπουκαλιού, μαζί με την ανάπτυξη του συμπυκνωμένου γάλακτος συνέπεσε με την αύξηση της ημερήσιας παραγωγής γάλακτος που οδήγησε τους παραγωγούς να ψάχνουν συνεχώς για νέες αγορές. Ήδη την πρώτη δεκαετία του εικοστού αιώνα υπήρχαν εταιρείες που παρήγαγαν υποκατάστατα μητρικού γάλακτος σε σκόνη και τροφοδοτούσαν τις αγορές σε παγκόσμιο επίπεδο.
Στη δεκαετία του 1920, οι επιστήμονες άρχισαν να αναπτύσσουν τύπους φόρμουλας που δεν περιέχει γάλα, για βρέφη αλλεργικά στο αγελαδινό γάλα. Ο πρώτος τύπος έγινε με βάση το αλεύρι σόγιας και κατέστει διαθέσιμος στο κοινό το 1929. Όπως και οι πρώτοι τύποι γαλάτων που εισήχθησαν στα τέλη του 19ου αιώνα, και στους τύπους σόγιας έλειπαν ζωτικής σημασίας θρεπτικές ουσίες, ιδιαίτερα οι βιταμίνες. Τελικά, το πρόβλημα λύθηκε με τον εμπλουτισμό σε βιταμίνες .
Καθώς τα τεχνικά γάλατα εξελίσσονται και έρευνες υποστηρίζουν την αποτελεσματικότητά τους, οι κατασκευαστές άρχισαν να διαφημίζουν άμεσα στους γιατρούς. Μέχρι το 1929, ο Αμερικανικός Ιατρικός Σύλλογος (ΑΜΑ) συγκρότησε την επιτροπή για τα τρόφιμα για να εγκρίνει την ασφάλεια και την ποιότητα του τύπου σύνθεσης, αναγκάζοντας πολλές εταιρείες βρεφικών τροφίμων να επιδιώξουν την έγκριση του AMA ή της οργάνωσης “Seal of Acceptance.”
Στον απόηχο των Παγκοσμίων Πολέμων, τέτοια ήταν η αναγκαιότητα για πολλές από τις φτωχότερες γυναίκες στο Ηνωμένο Βασίλειο να επιστρέψουν στην εργασία τους αμέσως μετά τον τοκετό, ώστε η κυβέρνηση εξέδωσε ένα προϊόν διατροφής κοινωνικής πρόνοιας που ονομάζεται National Dried Milk, του οποίου 124 εκατομμύρια κουτιά διανεμήθηκαν σε Βρεφικές Κλινικές Πρόνοιας μεταξύ 1945-1949, πριν από τη διακοπή του για λόγους ασφαλείας στα μέσα του 1970.
Οι πλούσιοι, χωρίς αμφιβολία επηρεάζονται από τα οφέλη για την υγεία που προωθούνται σε νέες διαφημίσεις για το τεχνητό γάλα , έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα μωρά τους για να επωφεληθούν από αυτή τη σημαντική επιστημονική εξέλιξη, ενώ για τους φτωχούς είναι μια απόφαση ανάγκης, εφ’ όσον οι γυναίκες πρέπει να επιστρέψουν στην εργασία τους.24 Κατά τη δεκαετία του 1940 και του 1950, οι γιατροί και οι καταναλωτές θεωρούν τη χρήση της φόρμουλας ως πολύ γνωστό, δημοφιλές και ασφαλές υποκατάστατο του μητρικού γάλακτος.
Στα μέσα του εικοστού αιώνα το σύνολο των νοσοκομείων στις ΗΠΑ και την Μεγάλη Βρετανία, χορηγούσαν στα νεογνά υποκατάστατα μητρικού γάλακτος και στις μητέρες αντί-γαλακταγωγά φάρμακα.
Η Ελλάδα του 20ου αιώνα δεν μπορεί παρά να ακολουθήσει τις αλλαγές στην βρεφική διατροφή που λαμβάνουν χώρα στο δυτικό κόσμο. Κατά την περίοδο 1920–1950 ο αποκλειστικός μητρικός θηλασμός (από τη φυσική μητέρα ή από τροφό) σταδιακά άρχισε να φθίνει ως πρακτική, ενώ τυποποιημένα υποκατάστατα του μητρικού γάλακτος εμφανίζονται στην αγορά.
Στο τέλος του 19ου και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, οι Ελληνίδες σε μεγάλο ποσοστό θήλαζαν οι ίδιες τα παιδιά τους. Σε περίπτωση που αδυνατούσαν ή δεν ήθελαν να θηλάσουν, φρόντιζαν για τροφό ή χορηγούσαν φρέσκο ζωικό γάλα. Στις λαϊκές τάξεις, όταν οι μητέρες αδυνατούσαν να θηλάσουν, συνήθως η γιαγιά, η αδελφή ή κάποια άλλη συγγενής ή γειτόνισσα θήλαζε το βρέφος. Η πρακτική αυτή συνεχίστηκε μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα.
Στην Ελλάδα της δεκαετίας του 1930 η βρεφική θνησιμότητα είναι 11,3% ενώ σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη κυμαίνεται μεταξύ «5% και 9%».Οι επιστήμονες της εποχής αποδίδουν τη βρεφική θνησιμότητα κυρίως στη μεγάλη επίπτωση της διάρροιας και της εντερίτιδας. Ωστόσο επισημαίνουν ότι στους αγροτικούς πληθυσμούς ήταν χαμηλότερη σε σχέση με εκείνη των αστικών, γεγονός που αποδίδουν στη μεγαλύτερη εφαρμογή του μητρικού θηλασμού. Την περίοδο αυτή, η ελληνική πολιτεία προβαίνει σε νομοθετικές ρυθμίσεις που στηρίζουν το μητρικό θηλασμό. Ένα παράδειγμα: «εργοστάσια οιαδήποτε ανά την χώρα απασχολούντα επαρκή αριθμόν θηλαζουσών μητέρων, οφείλουν χάριν τούτων και εφ’ όσον καθίσταται δυνατόν, να ιδρύσουν επί τόπου μικρούς βρεφικούς σταθμούς». Το Υπουργείο Υγιεινής εξέδωσε ένα εγκόλπιο με τίτλο «Μητέρες πως πρέπει να τρέφετε τα παιδιά σας ως που να γίνουν δύο χρονών». Υποστήριζε ότι με το μητρικό θηλασμό δεν θα χρειαστούν ούτε γάλα ούτε μπιμπερό και βυζορώγι αλλά ούτε φωτιά για να βράζει και να ζεσταίνει το γάλα και ότι αυτές που θηλάζουν αποκτούν ωραιότητα και δροσιά. Εκτός από την πολιτεία, και μέρος του ιατρικού κόσμου της εποχής πρέσβευε ότι κατά το πρώτο εξάμηνο η αποκλειστική διατροφή του βρέφους με μητρικό γάλα είναι επιβεβλημένη. Ο παιδίατρος Α. Δοξιάδης, που διατέλεσε Υπουργός Υγιεινής, θεωρούσε ότι μέχρι και τον 6ο μήνα ζωής καμιά τροφή δεν είναι ικανή να αντικαταστήσει το μητρικό γάλα.
Η εισαγωγή στην Ελλάδα του τεχνητού γάλακτος σε σκόνη, «γαλακτόσκονη», ανάγεται στο 1923. Στην αρχή, το νέο προϊόν αντιμετωπίστηκε με πολλή δυσπιστία, αλλά σταδιακά όλοι οι παιδίατροι άρχισαν να το προτιμούν έναντι του φρέσκου ζωικού γάλακτος, ή γάλακτος του κουτιού.
Ο θηλασμός παρουσιάζει σταθερή μείωση μέχρι το 1970. Η πτώση του μητρικού θηλασμού έχει αποδοθεί στις κοινωνικές αλλαγές που επέφερε η βιομηχανική επανάσταση. Το 1880, το 95% του συνόλου των βρεφών θηλάζει για 2 έως 4 χρόνια, αλλά όταν μητέρες άρχισαν να αναφέρουν δυσκολίες θηλασμού, οι γιατροί κατηγόρησαν το άγχος της αστικής ζωής και το «κακό» μητρικό γάλα που παράγεται από την γυναίκα της πόλης. Αυτές οι μητέρες, οι οποίες μόλις μαθαίνουν για τη θεωρία των μολύνσεων και θέλοντας να προστατεύσουν τα μωρά τους άρχισαν να στηρίζονται με ευγνωμοσύνη στην «επιστημονική» τροφή και όχι ότι παράγεται από το σώμα τους.
Πολιτιστικά φαινόμενα έχουν επίσης συμβάλει στη μείωση του μητρικού θηλασμού. Αυτά περιλαμβάνουν: την απώλεια της γνώριμης κοινότητας / οικογένειας, προτύπων, και υποστήριξης του θηλασμού. Την τάση να παραδίδεται η ευθύνη για την προσωπική υγεία στο ιατρικό επάγγελμα, μια αυξανόμενη πιο πατροναριστική στάση απέναντι σε ασθενείς από το ιατρικό επάγγελμα, μεγαλύτερη εξάρτηση από ιδρύματα, μαζί με το δομημένο περιβάλλον τους, και την πρόωρη εφαρμογή των ανεπαρκώς σχεδιασμένων και φτωχικά δοκιμασμένων ιατρικών θεωριών τους.
Ανέκαθεν, η βρεφική διατροφή έχει ενσωματώσει ένα ευρύ φάσμα συστάσεων από την κοινότητα της ψυχολογίας. Παράδειγμα: Οι απόψεις του Freud για την ανθρώπινη σεξουαλικότητα (1856-1939) οδήγησαν το θηλασμό να θεωρηθεί ως μια σεξουαλική, και ως εκ τούτου ανθυγιεινή, πράξη. Ή ο Watson (1878-1958) πίστευε ότι η καταστολή των κανονικών παρορμήσεων της παιδικής ηλικίας με άκαμπτα χρονοδιαγράμματα θα οδηγήσει σε καλύτερη ψυχική υγεία των ενηλίκων. Τα βρέφη έπρεπε να τρώνε, να κοιμούνται, ακόμα και να αποβάλλουν σε προκαθορισμένες χρονικές στιγμές. O Skinner (1904-1990) προώθησε ανεξάρτητο στυλ του γονικού ρόλου. Συνέστησε κράτηση των παιδιών σε ένα ελεγχόμενο περιβάλλον. Βρέφη απομακρύνθηκαν από το κρεβάτι της οικογένειας. Από την άλλη ο Erikson (1902-1994) θεώρησε ότι η εμπιστοσύνη έναντι της δυσπιστίας ήταν το κύριο αναπτυξιακό έργο για το πρώτο έτος της ζωής: προκειμένου να δημιουργηθεί εμπιστοσύνη, ένα βρέφος πρέπει να μάθει ότι οι ανάγκες του ικανοποιούνται. Αν δεν ικανοποιούνται τότε αναπτύσσεται δυσπιστία.
Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν η τεχνητή διατροφή έγινε μια βιώσιμη επιλογή, το πολιτισμικό πλαίσιο του μαστού μιας γυναίκας άρχισε να μετατοπίζεται από λειτουργικό σε καθαρά σεξουαλικό. Οι φωτογραφίες σε δημοφιλή περιοδικά άρχισαν να απεικονίζουν γυναίκες με μεγάλα στήθη ως το ιδανικό στην ομορφιά. Η τυπική «ξανθιά σεξοβόμβα» είχε μεγάλο στήθος και μέση δακτυλίδι.
Για πολλές γυναίκες το μεγαλύτερο εμπόδιο θηλασμού μπορεί να σχετίζεται με τα συναισθήματα ντροπής, επειδή το γυναικείο στήθος θεωρείται αποκλειστικά σαν αντικείμενο σεξουαλικής διέγερσης.
Ο θηλασμός είναι ίσως η πιο παρεξηγημένη πτυχή της μητρότητας. H έλλειψη βασικών γνώσεων του θηλασμού, το βάθος και η δύναμη των παραδόσεων, και μια αφθονία παραπληροφόρησης συνέβαλαν σε αυτή την παρεξήγηση.
Πολιτιστικές, κοινωνικές και ιατρικές παρεμβάσεις έχουν τροποποιήσει τις πρακτικές φροντίδας των παιδιών και κατέστησαν δύσκολο να δούμε τι η φύση προόριζε.Η πίστη στο θαύμα της έμφυτης φυσιολογία μας έχει χαθεί στις δυτικές κοινωνίες. H τεχνολογία δρα σε βάρος της φύσης και των φυσικών διεργασιών.
Ευτυχώς για τον Άνθρωπο από τη δεκαετία του 1960 βλέπουμε την σταδιακή αναβίωση του μητρικού θηλασμού παγκόσμια. Αυτό καθαυτό είναι ένα τεράστιο κεφάλαιο που θα ακολουθήσει.
Βιβλιογραφία
Marie Davies 3335-Breastfeeding, Βιβλίο
Konner M. & Worthman C.M.1980: Nursing frequency, gonadal function and birth spacing among! Kung hunter-gatherers, Science 207:788-90, 1980
Breastfeeding- Bicultural Perspectives, Patricia Stuart-Macadam, Βιβλίο
Osborn MS. The rent breasts: A brief history of wet-nursing. Midwife, Health Visitor & Community Nurse. 1979a:15(8):302–306. [PubMed]
Wickes IG. A history of infant feeding. Part I. Primitive peoples: Ancient works: Renaissance writers. Archives of Disease in Childhood. 1953a;28:151–158. [PMC free article] [PubMed]
Επίσημα επαγγέλματα – λειτουργήματα της γυναίκας στην αρχαία Αθήνα, Αναστασία- Φρωρεντία Αντωνίου.
Working women: Female professionals on classical Attic tombstones, A. Kοσμοπούλου
Anonymous. Infant feeding in the Bible. Midwife, Health Visitor & Community Nurse. 1987:23(7):309–313. [PubMed]
Radbill S. Infant feeding through the ages. Clinical Pediatrics. 1981:20(10):613–621. [PubMed]
Η Παιδιατρική στο Βυζάντιο, Ε. Πουλάκου-Ρεμπελάκου (Πενταπόσταγμα)
“Nursing times”, Paul Doolan, History Today ,Volume: 58 Issue: 12 2008
Σιγάλας Α. Βίος και ανατροφή του Αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος. Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών 1925,
Κώστας Μαντάς: Γάλα και χρήμα: η ιστορία του θετού θηλασμού
David Gibson, Jesus was not a bottle baby. What happened to Maria Lactans? December 11, 2012
Margaret Miles, author of A Complex Delight: The Secularization of the Breast, 1350-1750
A History of Infant Feeding, Emily E Stevens, RN, FNP, WHNP, PhD, Thelma E Patrick, RN, PhD, and Rita Pickler, RN, PNP, PhD, J Perinat Educ. 2009 Spring; 18(2): 32–39.
The Religious and Cultural Bases for Breastfeeding Practices Among the Hindus NirupamaI Laroia and Deeksha Sharma, Medicine Volume 1, Number 2, 2006
Vishnu Khanal, Kay Sauer. 2013. Determinants of the Introduction of Prelacteal Feeds in Rural Nepal: A Cross-Sectional Community-Based Study. Breastfeeding Medicine 8:3, 336-339.
Gatrad AR, Ray M, Sheikh A. Hindu birth customs. Arch Dis Child 2004:89:1094–1097.
To nurse the young: breastfeeding and infant feeding in late imperial China, Hsiung PC, Journal of Family History. 1995; 20(3):217-38.
Two thousand years of medical advice on breastfeeding: comparison of Chinese and western texts. Garntner LM, Stone C.
Islam and Infant Feeding,Ulfat Shaikh and Omar Ahmed, BREASTFEEDING MEDICINE Volume 1, Number 3, 2006
The History of the Feeding Bottle, http://www.babybottle-museum.co.uk
A brief history of infant feeding Posted by Suzannah von Strandmann on Aug 6, 2013 inInternational
Fildes V. Breastfeeding and wet nursing. Midwife, Health Visitor & Community Nurse. 1986:22:241–247. [PubMed]
Fildes V. Breast, bottles and babies: A history of infant feeding Edinburg University Press 1986
Weinberg F. Infant feeding through the ages. Canadian Family Physician. Wickes IG. A history of infant feeding. Part II. Seventeenth and eighteenth centuries. Archives of Disease in Childhood. 1953b:28:232–240. [PMC free article] [PubMed]
Wickes IG. A history of infant feeding. Part IV. Nineteenth century continued. Archives of Disease in Childhood. 1953d:28:416–422. [PMC free article] [PubMed]
Αντιαιρετική: Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΠΙΣΤΗ ΧΩΡΙΣ ΑΚΡΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΦΑΝΑΤΙΣΜΟΥΣ22 Δεκ 2013
Samuel Fomon. Infant Feeding in the 20th Century: Formula and Beikost. 2001 The American Society of Nutritional Sciences
Πέντε κρίσιμες δεκαετίες για τη βρεφική διατροφή, 1900–1950
Γράφρει η Μάρω Σολωμού M.D., DCH, IBCLC, Πιστοποιημένη Σύμβουλος Γαλουχίας
πηγή: https://child.org.cy/
